Bezsenność, czyli niezdolność do korzystania z odpowiedniej ilości snu, za­równo u dzieci, jak i u dorosłych występuje w jednej z trzech głównych po­staci (niezdolność do zasypiania, wczesne budzenie się z niezdolnością do po­wtórnego zaśnięcia lub skłonność do częstego budzenia się w ciągu nocy); może ona całkowicie być następstwem błędnych zwyczajów higienicznych, takich jak; pewne nagłe zmiany w regularnym trybie dnia lub wieczoru; uży­wanie sypialni pełnych szmerów, pozbawionych powietrza, przegrzanych lub niestosownie oświetlonych; używanie zbyt dużej ilości pościeli, zbyt małego lub pod jakimkolwiek względem niewłaściwego posłania; brak dostatecznej aktywności w dzień; nadmierne spanie lub drzemanie po południu lub wie­czorem; udawanie się na spoczynek ze zbyt pełnym żołądkiem lub czczym; picie mocnej herbaty lub kawy zbyt późno w ciągu dnia; nadużywanie tytoniu, alkoholu lub leków. U dzieci bezsenność jest najczęściej skutkiem niestrawno­ści, głodu lub dolegliwości cielesnych, chociaż w rzadkich przypadkach może być następstwem' choroby. W każdym wieku bezsenność może towarzyszyć wczesnym okresom wielu chorób gorączkowych. Istnieje wielka grupa przypadków bezsenności wskutek jasnych przyczyn zewnętrznych, z których głównymi są: ból, kaszel, duszność, wymioty, maja­czenia, otępienie, częste moczenie, biegunka oraz swędzenie. Do tej grupy za­liczamy bezsenność emocjonalną (lęk, strach, podniecenie, zgryzota, hipochon-dria, neurastenia itd.). W większości różnych ostrych chorób, łagodnych lub ciężkich, bezsenność jest zwykłym objawem, ale ustępuje tu ona wraz z poprawą choroby i nigdy nie ma dużego znaczenia rozpoznawczego. Przemęczenie, zwłaszcza wskutek nadmiernej pracy umysłowej, jest częstą przyczyną wśród ludzi pracujących zawodowo lub w przedsiębiorstwach. Powszechnym zjawiskiem jest bezsenność na tle toksycznym. Niektóre przypadki są skojarzone z fermentacją żołądkową lub jelitową, zwłaszcza w rozstrzeni żołądka. Chory budzi się po godzinie snu lub po dwu, niekiedy po strasznym śnie, z biciem serca, zlewnym potem lub dolegliwoś­ciami żołądkowymi i uczuciem zapadania się w przepaść oraz z uczuciem głodu. Wreszcie, zwłaszcza u dorosłych, bezsenność może towarzyszyć pewnym przewlekłym chorobom, w których może ona być jednym z najwcześniejszych objawów, gdy inne występujące objawy mogą wymykać się uwadze pacjenta, i dlatego ma znaczenie rozpoznawcze. Niżej podano obrazy chorobowe nale­żące do tego typu. Nerwica lękowa. Cechy. Jest to prawdopodobnie najczęstsza przyczyna bez­senności u dorosłych i zwykle przejawia się skłonnością do częstego budzenia się w nocy z krótkimi okresami snu między przebudzeniami. Bezsenność ko­jarzy się z uczuciem ogólnego braku wypoczynku, drażliwością, przygnębie­niem, brakiem koncentracji oraz niezdecydowaniem. Niekiedy przeczulica słuchowa z następową bezsennością jest pierwszą skargą. W niektórych przy­padkach sen może być tak zaburzony przez zmory nocne (pavor nocturnus), iż chorzy obawiają się usnąć, a w wyniku powstaje rzeczywiście dobrowolna bezsenność. Choroby serca i przewlekła niewydolność krążenia pochodzenia sercowego. Cechy. Bezsenność obserwuje się często, ponieważ często pojawia się nie­przyjemne kołatanie serca lub duszność w pozycji leżącej. Wraz z wystąpie­niem przewlekłej niewydolności krążenia pochodzenia sercowego i towarzy­szącej jej duszności, zniewalającej do przyjęcia postawy pionowej (Orthopnoe), bezsenność ulega zwykle nasileniu. Objawy zasadniczej choroby serca. Choroby płuc. Cechy. Bezsenność jest częstą skargą u chorych na choroby płuc, u których pojemność życiowa płuc ulega zmniejszeniu w pozycji leżą­cej (bronchitis, pneumonia, bronchiectasis, tuberculosis, asthma, fibrosis pul­monum itd.). Objawy zasadniczej choroby płuc. Hypertensio essentialis (nadciśnienie samoistne). Cechy. Wśród objawów nadciśnienia tętniczego ze strony układu nerwowego bezsenność występuje często, może utrzymywać się i być niepokojąca. Pacjent nie może leżeć na lewym boku z powodu pulsowania w uszach, które dołącza się do bezsenności. Miażdżyca naczyń. Cechy. Bezsenność jest objawem często spotykanym w tych przypadkach, w których występuje wyraźna miażdżyca naczyń mózgo­wych. Prawdopodobnie jest ona skutkiem niedotlenienia mózgu. Brak wypo­czynku w nocy może wiązać się z sennością rano. Nadczynność tarczycy (choroba Graves-Basedowa). Cechy. W czasie poja­wienia się przełomów występuje bezsenność z krańcową drażliwością, brakiem wypoczynku i pobudzeniem emocjonalnym. Marskość wątroby. Cechy. Bezsenność jest częsta: w ciężkich przypadkach towarzyszy jej majaczenie w nocy. Niedomykalność zastawek tętnicy głównej. Cechy. Zaburzenie snu jest często następstwem tętnienia i szmeru pochodzącego z własnego serca cho­rego. Psychoza maniakalno-depresyjna. Cechy. W okresie maniakalnym lub w okresie pobudzenia gonitwa myśli, nadmierna aktywność psychomotorycz­na oraz pobudzenie emocjonalne może nie pozwalać choremu na zaśnięcie. Mocznica. Cechy. Bywa długotrwała bezsenność, która może utrzymywać się aż do śmierci przy niewielu innych objawach. Porażenie postępujące (paralysis progressiva). Cechy. Zmiany psychiczne mogą rozpoczynać się na różnych drogach; jedna z nich wiąże się z objawami „neurastenicznymi", wśród których wysuwa się na czoło bezsenność, łagodna depresja, brak zdecydowania w działaniu, a niekiedy drażliwość i ból głowy. Wysiękowe zapalenie osierdzia. Cechy. Bezsenność i brak wypoczynku po­jawiają się często, a w ciężkich przypadkach bywają krańcowe, szczególnie w pozycji leżącej. Śpiączkowe zapalenie mózgu. Cechy. Często obserwuje się odwrócenie me­chanizmu snu z bezsennością w nocy i sennością w dzień. . Krzywica. Cechy. Dziecko śpi źle, jest drażliwe i nie wypoczęte. Objawy te mogą pojawiać się wcześnie w tej chorobie. Gruźlica stawu biodrowego. Cechy. We wczesnych okresach sen może ule­gać zaburzeniu przez nagle występujące szarpiące bóle; dziecko budzi się ze snu niemal natychmiast wskutek nagłych bólów strzelających w biodrze lub w kończynie dolnej. Kiła mózgu. Cechy. Bezsenność może występować wskutek bólów głowy lub bez nich, chociaż zamiast bezsenności może mieć miejsce apatia i napady sen­ności. Mniej częste przyczyny. Paralysis agitans; anaemia perniciosa; tumor cere­bri; morbus Potti; senilitas; polycythaemia; simulatio; ząbkowanie; helminthia­sis; morbus Picki; pavor nocturnus; wyczerpanie; brak zadowolenia płciowego; zmazy nocne; ciąża; diabetes melłitus et insipidus (polyuria et polydipsia); napadowe niemiarowości serca (skurcze dodatkowe, częstoskurcz, migotanie); niedrożność nosa (z jakiejkolwiek przyczyny); meteorismus (z jakiejkolwiek przyczyny); gastrectasia; pellagra; delirium tremens; melancholia; meningi­tis; pleuritis; intoxicationes (beryl, ołów, mangan, rtęć, siarkocyjanki, cztero-chloroetylen itd.); nocne kurcze w zakresie kończyn dolnych; idiosynkrazja w stosunku do pochodnych opium; podawanie amfetaminy; idiosynkrazja w stosunku do pochodnych barbiturowych; dengue; gastritis chronica; trichi­nosis; obstipatio (szczególnie przy przepełnionej prostnicy); kokainizm; lues secundaria; przedawkowanie przetworów tarczycy; ciężka niedokrwistość; odstawienie pochodnych barbiturowych; brucellosis; bartonellosis; psittacosis; gorączka plamista Gór Skalistych.