Ból głowy z napięcia (ból głowy wywołany utrzymującym sie skurczem mięśni). Cechy. Ta postać bólu głowy może wiązać się ze skurczem mięśni, powstałym wtórnie pod wpływem szkodliwych bodźców pochodzących z tka­nek oczu, nosa i struktur przynosowych, chorób okostnej czaszki lub z roz­szerzenia tętnic znajdujących się poza czaszką. Ból bywa również wynikiem utrzymującego się skurczu mięśni, spotykanego u pacjentów nerwowych, peł­nych obaw, niespokojnych. Bez względu ną przyczynę ból głowy dość typowo charakteryzuje się uczuciem ucisku lub jakby opaski sprawiającej dolegli­wości. Ból stwierdza się przy lekkim ucisku skóry głowy lub przy czesaniu włosów. Czasem występują odosobnione, tkliwe miejsca; niekiedy bywa ostry ból, miejscowy lub uogólniony. Te epizody bólu głowy czasem łączą się z za­wrotami głowy i szumem w uszach i mogą trwać przez godziny, miesiące lub nawet lata. Skurcz mięśni; w niektórych przypadkach guzki mięśniowe; miejscowa tkliwość; bywa ograniczenie ruchów; osobowość psychosoma­tyczna. Choroby zakaźne (ból głowy związany z gorączką). Cechy. Ból głowy jest z reguły tępy, pulsujący, ćmiący i ostatecznie z zasady ulega uogólnieniu, nasilając się przy ruchach ciała. Ból wykazuje skłonność do nasilania pod wieczór lub wtedy, kiedy pacjent jest najbardziej wyczerpany. Zaciśnięcie tętnicy szyjnej wspólnej prowadzi do osłabienia jego nasilenia. Objawy choroby zasadniczej. Arteriosclerosis (stwardnienie tętnic). Cechy. Ból głowy jest często rozla­ny, bardziej lub mniej ciągły, nieostry i raczej przypomina ucisk niż ból. Jest szczególnie częsty w przypadkach zaawansowanego stwardnienia tętnic mózgowych. Pojawia się zwykle u ludzi starszych; zgrubiałe tętnice; bywają zawroty głowy; niekiedy dezorientacja i niemożność skupienia się; później bywa postępujące otępienie; przejściowe porażenie i afazja lub wy­lew krwi do mózgu; stwardnienie naczyń siatkówki (oftalmoskopia); inne objawy starzenia się. Alcoholismus acutus. Cechy. Ból głowy pojawia się po hulance i jest zna­nym jako „katzenjammer" lub „kociokwik". Może mieć charakter newral­giczny. W wywiadzie nadużywanie alkoholu. Haematoma subdurale (krwiak pod oponą twardą). Cechy. Ból głowy jest stałym, wyczerpującym, rozlanym bólem będącym następstwem urazu głowy i trwającym tygodniami lub miesiącami. Początkowo bywa jednostronny, lecz później staje się uogólniony w wyniku zmian w obrębie czaszki. Stwierdza się miejscowo tkliwość skóry owłosionej głowy i obrzęk okolicy ponad krwia­kiem. W wywiadzie uraz głowy; objawy ze strony źrenic (rozsze­rzenie po stronie uszkodzenia); wzmożenie odruchów ścięgnistych (po tej samej stronie); żółtawe zabarwienie i wzmożenie ciśnienia płynu mózgowo--rdzeniowego; obrzęk brodawki nerwu wzrokowego; wentrykulografia; kranio-tomia. Lues cerebri (kiła mózgu; lues cerebrospinalis). Cechy. Ból głowy jest dokuczliwy i wędrujący. Zwykle jest tępy, czasami świdrujący, niestały, cza­sami przerywany, często nasila się nocą. Może znikać na tygodnie i miesiące, a następnie nagle wracać. Może być również jedynym objawem kiły mózgu przez miesiące, a nawet lata. Ból umiejscowiony jest często w okolicy czoło­wej lub ciemieniowej. Gtówne objawy. W wywiadzie — kiła (dwa do pięciu lat przedtem); obja­wy psychiczne (od rozdrażnienia do otępienia); bezsenność; napady senności; zawroty głowy; porażenia nerwów czaszkowych (zwłaszcza drugiego, trze­ciego i szóstego); bywają napady podobne do padaczki; przejściowa afazja lub porażenie; dodatnie próby serologiczne; badanie płynu mózgowo-rdzenio-wego (dodatnie odczyny kiłowe, limfocytoza, zwiększenie zawartości globulin, krzywa kiłowa w odczynie złotowym). Niedrożność nosa (polipy, ostrogi, skrzywienie przegrody nosowej, zgrubie­nie małżowiny, grzebienie kostne, przewlekły nieżyt nosa). Cechy. Ból głowy jest zwykle podobny do bólu pochodzenia psychogennego, a mianowicie ma charakter ucisku, chociaż może przyjmować każdą inną postać. Wykazuje skłonność do zaostrzania się wczesnym rankiem (p. ,,rhinitis", 3 i „skrzy­wienie przegrody nosa", 182). Wydzielina z nosa; zaburzenia smaku; objawy neurastenii; wziernikowanie nosa ujawnia przyczynę niedrożności. Thrombosis cerebri. Cechy. Ból jest często towarzyszącym objawem zwia­stunowym, razem z zawrotami i przejściową afazją. W porównaniu z krwotokiem lub zatorem początek rączoj stopniowy; niecałkowita lub powoli występująca utrata świadomości; stop­niowo rozwijające się porażenie połowicze. Meningitis tuberculosa (gruźlicze zapalenie opon mózgowych). Cechy. Ból bywa nasilony i przeszywający. Pacjent umieszcza ręce na głowie i niekiedy, gdy ból staje się silniejszy, wydaje krótkie, nagłe okrzyki, tak zwane „cri hydrocephaliąue" (p. „zapalenie opon mózgowych", 9). Początek jest skryty; zmiana usposobienia; tętno niemia-rowe, gorączka; objawy podrażnienia opon mózgowych; porażenia; śpiączka; wykrycie ogniska gruźliczego; badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (przej­rzystość, limfocytoza, prątki gruźlicze, dodatnia próba Levinsona, wzmożone ciśnienie). Złamanie czaszki. Cechy. Ból głowy występuje w okresie podrażnienia. W wywiadzie — uraz; objawy podrażnienia mózgu prze­kształcają się w objawy uciskowe; niekiedy krew w płynie mózgowo-rdzenio-wym (nakłucie lędźwiowe); badanie radiologiczne. Urazowy i pourazowy ból głowy. Cechy. Po urazie głowy większość pa­cjentów przez kilka godzin łub dni cierpi na ból głowy i tkliwość w okolicy urazu, później nie wykazując takich objawów. Pourazowy ból głowy jest częstym u 30 do 50°/o osób, które doznały ostrego urazu głowy. Ból ten jest okresowy o charakterze ćmiącym, tętniącym lub ucisku. Aktywność fizyczna i umysłowa oraz przemęczenie prowadzi do nasilenia bólu lub może powo­dować go. Ból bywa uogólniony lub umiejscowiony w okolicy skroniowej, czołowej lub potylicznej. Miejscowa tkliwość skóry głowy w miejscu pier­wotnego urazu nie jest rzadka. Często występuje zawrót głowy, zmiana oso­bowości, światłowstręt i niestałość uczuciowa. W wywiadzie — uraz; wymioty; różnego stopnia zaburze­nia lub całkowita utrata świadomości; objawy podrażnienia mózgu (wszystkie w ostrych fazach; rzadko w pourazowym bólu głowy występują objawy przed­miotowe; niekiedy nieprawidłowy elektroencefalogram; pneumoencefalogTalia wykazuje objawy zaniku mózgu (rzadko). Tumor cerebri (guz mózgu). Cechy — p. „guz mózgu", 4. Abscessus cerebri (ropień mózgu). Cechy Ból głowy w ropniu mózgu wy­stępuje typowo jako jeden z objawów w gwałtownym i burzliwym początku choroby, która często przebiega ze sztywnością karku. Następuje teraz okres względnego spokoju i pozornej poprawy odpowiednio do cofania się rozla­nych zmian uwarunkowanych wstępnym gwałtownym napadem. Zwykle po kilku tygodniach pojawia się nawrót wskutek szerzenia się zaburzeń. W wywiadzie — poprzedzające zakażenie, często ucha; burzliwy początek; niepokój, dreszcze, gorączka, leukocytoza, poty; majacze­nie; drgawki; w początkowym okresie nakłucie lędźwiowe wykazuje zapale­nie opon mózgowych; badanie radiologiczne. Encephalitis epidemica (nagminne zapalenie mózgu; encephalitis lethar-gica). Cechy. Ból głowy występuje często wśród innych początkowych obja­wów, lecz nie jest on charakterystyczny. Towarzyszą mu bóle uogólnione; ból głowy znika wraz z pojawieniem się osłupienia (stupor). Nagły początek z niewielką wydzieliną z nosa, gorączką i potami; w ciągu 1—2 dni dołącza się niepokój, utrata łaknienia, zaparcie, często wymioty, niekiedy nocne majaczenia, ustępując w ciągu 3 do 14 dni; wtedy występuje nienormalna senność, przechodząca po tygodniu w letarg lub osłupienie, występuje opadnięcie powieki lub objawy porażenia innych nerwów czaszkowych; podwójne widzenie; bywają objawy oponowe; nad­mierne napięcie mięśni lub sztywność; drżenie grubofaliste; ruchy pląsawiczo--atetoidalne; uczuciowość; mowa szeptana monotonna lub dysartria; bywa porażenie; objawy psychiczne; umiarkowana leukocytoza (9000 i więcej); płyn mózgowo-rdzeniowy prawidłowy lub nieznacznie zmieniony. Insolatio (udar słoneczny, udar cieplny). Cechy. Najbardziej typowa po­stać występuje podczas narażenia na działanie promieni słonecznych. Rozpo­czyna się bólem głowy, zawrotami, uczuciem lęku, a czasem wymiotami i nudnościami. W wywiadzie — narażenie na działanie promieni słonecz­nych lub wysokiej temperatury zewnętrznej; nadmiernie wysoka gorączka; utrata świadomości; skóra gorąca, sucha, czerwona, tętno przyspieszone; chrapliwe oddychanie; rozszerzenie źrenic, które później zwężają się. Ropień owłosionej skóry głowy (1) podskórny, 2) pod czepcem ścięgni-stym, 3) podokostnowy). Cechy. Stwierdza się miejscowy ból i tkliwość. Objawy miejscowego zapalenia: miejscowe obrzmienie, ucieplenie, zaczerwienienie i chełbotanie. Próchnica czaszki (necrosis, periostitis, ostitis, osteomyelitis). Cechy. Ból jest umiejscowiony i często nasila się nocą. Objawy miejscowego zapalenia; często wywiad lub obja­wy przedmiotowe wskazują na kiłę lub gruźlicę; badanie radiologiczne. Mniej częste przyczyny. Vitium cordis congenitum; insufficientia valvu-larum semilunarium aortae; gastritis acuta;' gastritis chronica; endocarditis septica; nephritis acuta, subacuta et chronica; uraemia; anaemia; tumor media-stini (bierne przekrwienie); haematoma intracerebrale; polycythaemia rubra vera; infectio localis; lues secundaria; poliomyelitis acuta; psychoses (szcze­gólnie powiązane z depresją); paresis generalis; haemorrhagia cerebri (bywa objawem zwiastunowym); epilepsia (bywa częścią aury lub następstwem); pachymeningitis haemorrhagica (w powiązaniu z urazem, alkoholizmem, cho­robą psychiczną); leptomeningitis cerebrospinalis acuta; hydrocephalus acquisitus (ostry lub przewlekły); sclerosis multiplex; thrombosis sinus longi-tudinalis superioris; oxycephalia; saturnismus; intoxicatio arseno chronica; tuberculosis pulmonum chronica; dyspepsia nervosa; enteroptosis; hyperaci-ditas; icterus; arthritis urica; helminthiasis (ból głowy podobny do występu­jącego w niedokrwistości); cholecystitis chronica; cirrhosis hepatis; aneu-rysma aortae thoracalis; lymphadenitis cervicalis; thrombosis venae jugularis; atrophia hepatis acuta flava; pellagra; morbus Menieri; leontiasis ossium; hypopituitarismus; morbus Addisoni; acidosis diabetica; struma exophthalmica; hypoglycaemia; anoxia; menstruatio; hypotensio arterialis; ból głowy po­wstały w wyniku jałowego zapalenia opon mózgowych; zatrucie chininą (uczucie pełności w żołądku); zatrucie tlenkiem węgla; zespół hiperwentyla-cyjny; oczopląs górników; działanie azotynów; wdychanie gazów toksycznych (tlenek węgla, gaz świetlny, inne gazy trujące); długotrwałe hałasy (ból głowy u strzelców).