Hypertensio essentialis (nadciśnienie samoistne). Cechy. Ból głowy ma charakter tępy, pulsujący, rozlany, zwykle przerywany lub ćmiący. Wystę­puje często w okolicy potylicznej, ale może być uogólniony lub jednostronny. Zwykle nasila się we wczesnych godzinach rannych. Często jest on mniej ostry w pozycji siedzącej i bywa minimalny lub nawet w ogóle nie pojawia się przy umieszczeniu okolicy głowy łóżka na podwyższeniu. Poza tym bywają różne odmiany bólu głowy wynikające ze stałego skurczu mięśni. Niekiedy występuje ostry ból potylicy i karku, co powoduje, że pacjent skarży się na dokuczliwe ściskanie głowy jakby w imadle (douleur en casque). Stwierdzenie znacznie podwyższonego ciśnienia krwi bada­niem sfigmomanometrycznym (ponad 160 mm Hg, zwykle znacznie wyższe); podwyższenie ciśnienia występuje zwykle u osób w wieku ponad 50 lat, pro­wadzących energiczny tryb życia, które poza tym są zdrowe; brak widocznych zmian w zakresie układu tętniczego, serca, nerek — zmiany pojawiają się dopiero w późnych stadiach choroby; arteriole siatkówki zwężone, kręte o nieregularnym przekroju, z objawem Gunna. Glomerulonephritis chronica seu nephrosclerosis (przewlekłe zapalenie kłęb­ków nerkowych). Cechy. Ból głowy jest częsty; czasami występuje w okolicy potylicznej, szerząc się na szyję. Bywa jednak trudny do określenia w okolicy czołowej, uogólniony lub nawet jednostronny. Narastanie bólu ostrzega a)zbliżającej się mocznicy. Bólowi głowy towarzyszą zawroty głowy, szum b)dzwonienie w uszach oraz skłonność do krwawienia z nosa. Podobny ból głowy może występować w uszkodzeniu nerek z jakiejkolwiek przyczyny. Bywa obrzęk (zaczynający się od twarzy); nudności i wy­mioty; podniesienie ciśnienia tętniczego; zmniejszenie wydzielania moczu, jeśli współistnieją obrzęki; może być wielomocz; białkomocz, wałeczki w mo­czu; krwiomocz; wysięk i krwawienia do siatkówki (oftalmoskopia); obniżenie sprawności nerek (próba fenolosulfoftaleinowa, test oczyszczania z mocznika); wysoki poziom mocznika we krwi; skłonność do izostenurii (próby rozcień­czania i zagęszczania moczu). Choroby nosa i okolic przynosowych. Cechy. Powstawanie szkodliwych bodźców z tych obszarów o dostatecznym natężeniu i odpowiednim czasie trwania wywołuje wtórny skurcz mięśni głowy, szyi i ramion. Skurcz taki, jeżeli utrzymuje się, jest przyczyną bólu w tylnej części głowy, jak i karku (p. 2 i 174). Uraemia vera (mocznica prawdziwa; zupełna niewydolność nerek). Cechy. Ból głowy jest w tej chorobie istotnym objawem. Ból najczęściej występuje w okolicy potylicznej, rozszerzając się na szyję. Bywa on wczesnym objawem i jest ostry i stały przez długi czas. Mogą mu towarzyszyć zawroty głowy. W wywiadzie — choroba nerek; otępienie umysłowe i apatia; drżenie mięśni twarzy i rąk; bywa obrzęk tkanki podskórnej; dusz­ność napadowa; wymioty; skąpomocz lub wielomocz; białkomocz; wałeczki w moczu; krwiomocz; wysoki poziom mocznika we krwi; wysięk i wybro­czyny w siatkówce. Choroby zakaźne (ból głowy związany z gorączką). Cechy. Ból głowy jest głęboki, tępy, ćmiący i uogólniony, ale często, przynajmniej początkowo, bardziej dokuczliwy w okolicy potylicznej. Objawy choroby zasadniczej. Nerwoból okolicy potylicznej. Cechy. Pod tym określeniem kryje się kilka odmian bólu głowy. Najczęstszą postacią jest długotrwały, łagodny ból, zwy­kle obustronny, połączony ze sztywnością i tkliwością mięśni, a często ze zmianami guzkowatymi w zakresie mięśni. Ból jest wynikiem długotrwałego skurczu mięśniowego i jest wtórnie wywołany rozmaitymi czynnikami. Inną postacią bólu głowy okolicy potylicznej, spokrewnionego z migreną i wywo­łanego rozszerzeniem tętnicy potylicznej i usznej tylnej, jest intensywny i pulsujący ból pb jednej stronie, który zwiększa się w pozycji leżącej. Ból często łączy się z nudnościami i wymiotami, a niekiedy poprzedzają go mroczki i zaburzenia czucia. Jeszcze inna odmiana bólu głowy okolicy poty­licznej powstaje w wyniku zapalenia, urazu lub ucisku na nerwy potyliczne lub szyjne górne. Ból jest długotrwały, umiarkowany, nie tętniący i łączy się ze zwiększoną tkliwością mięśni, której towarzyszy przeczulica skóry głowy i szyi. Występowanie chorób nosa i zatok obocznych; guz od­cinka szyjnego rdzenia lub półpasiec; lokalna tkliwość i sztywność mięśni. Fibrositis seu myositis infectiosa (gośćcowy ból głowy). Cechy. Tę postać bólu widuje się często w połączeniu z początkiem rozwoju pewnych zakażeń, zwłaszcza wirusowych czy riketsjowych względnie pewnych niedokładnie zdefiniowanych infekcyjnych chorób górnych dróg oddechowych. Chory przedstawia ból głowy jako ból głęboki, który zwykle występuje wczesnym rankiem i ma skłonność do nasilania się przy ruchu głową lub całym ciałem. Również poruszanie szyją zwiększa jego natężenie. Ból jest stały, o charak­terze tępym, ćmiącym; często towarzyszy mu tkliwość okolicy potylicznej skóry owłosionej głowy. Często stwierdza się tkliwość przy uciśnięciu mięśni skroniowych i szyjnych w pobliżu ich przyczepu do czaszki. Niekiedy wy­stępują liczne, tkliwe guzki, wyczuwalne poprzez skórę głowy, a czasami nawet ciastowaty obrzęk. Objawy zakażenia; tkliwość okolicy potylicznej; guzki w skórze głowy; ograniczenie ruchów głowy i szyi. Przemęczenie oczu (zaburzenie równowagi mięśni), p. 78 i 92. Meningitis (zapalenie opon mózgowych). Cechy. Ból głowy jest zwykle uogólniony, lecz najsilniejszy w okolicy potylicznej. Jest on ciągły, pulsu­jący, ostry, łączy się ze światłowstrętem i nasila przy ruchu ciała. Bólowi towarzyszy kręcz karku, a często sztywność wskutek skurczu mięśni utrzy­mującego się wtórnie w następstwie wciągnięcia w sprawę chorobową gór­nych korzonków szyjnych. Ostry początek; wysoka gorączka; majaczenie; wymioty; drgawki; odchylenie głowy i szyi ku tyłowi; dodatnie objawy Kerniga i Bru­dzińskiego; nakłucie lędźwiowe (zmętnienie, pleocytoza, obecność drobno­ustrojów). Haemorrhagia subarachnoidalis (wylew krwawy podpajęczynówkowy). Cechy. Występuje nagle silny, pulsujący ból w okolicy potylicy, który promieniuje w dół karku. Rzadziej ból zaczyna się w innych okolicach i wkrótce promie­niuje ku potylicy. Bólowi głowy często towarzyszą nudności, wymioty, za­wroty głowy, osłupienie, sztywność karku i czasami drgawki. Gorączka; sztywność karku; objaw Kerniga; porażenie trzeciego nerwu czaszkowego; bywa nadciśnienie tętnicze; majaczenie; śpiącz­ka; płyn mózgowo-rdzeniowy jest krwawy; arteriogram wskazuje obecność tętniaka. Tumor cerebelli (guz móżdżku). Cechy. Guz dołu tylnego powoduje począt­kowo ból w okolicy potylicznej (p. guz mózgu, 4). Mniej częste przyczyny. Tumor cerebri; morbus Potti; hypotensio; diabetes mellitus; epilepsia; syringomyelia; spondyloarthritis cervicalis; lues meningo-vascularis; syndroma Menieri; morbus Buhli; zakażenie przestrzeni przedkrę-gowej wtórnie do infekcji gardła; pourazowy ból głowy; gorączka okopowa.