W większości przypadków ból zębów zależy od ich schorzenia. Zęby są wyspecjalizowanymi, twardymi, zwapniałymi narządami, które składają się z dwóch zasadniczych części: korony i korzenia lub korzeni. Korona jest odsłoniętą częścią zęba; korzeniem nazywa się tę jego część, która zagłębiona jest w wyrostku zębodołowym. Korona jest powleczona twardą, przejrzystą substancją, emalią. Korzeń zęba pokrywa cienka warstwa kostnopodobnej sub­stancji zwanej cementem. Trzon zęba zbudowany jest z twardej substancji noszącej nazwę zębiny. Miazga zęba, złożona z tkanki naczyniowej i nerwo­wej, zajmuje jamę w środkowej części zęba. Ozębna jest to włóknista błona, za pomocą której korzeń zęba jest przytwierdzony do kości. Nadwrażliwość zębiny. Cechy. Przeniknięcie kwaśnej, słonej lub słodkawej substancji do nadwrażliwej powierzchni lub zadziałanie na nią zimnego po­wietrza wyzwala ostry ból, trwający bardzo krótko. W czasie żucia pokarm może być przyciskany do tej powierzchni powodując ból, który natychmiast ustępuje, by znów się po jakimś czasie powtórzyć. Wrażliwość zębiny u róż­nych osobników waha się w szerokich granicach. Czasem próchnica zębów, ubytki emalii lub jej uszkodze­nie, złamanie zęba bądź nieszczelne wypełnienie ubytku, dotknięcie ostrym narzędziem podejrzanej okolicy powoduje charakterystyczny ból, ustępujący po odjęciu narzędzia (podobny efekt daje wdmuchnięcie strzykawką zimnego powietrza w tę okolicę). Obnażenie miazgi. Cechy. Wystąpić może gwałtowny ból przy żuciu, ucisku lub ssaniu jamy zęba przy pomocy języka. Nasilenie bólu lub ból pulsujący przy jedzeniu słonych lub kwaśnych pokarmów jest w praktyce dość charak­terystyczny dla odsłonięcia miazgi. Zazwyczaj obecność procesu próchniczego; uwidocznienie odsłoniętej miazgi po oczyszczeniu jamy łub ból przy zgłębnikowaniu lub po uciśnięciu wacikiem. Ostre zapalenie miazgi (pulpitis acuta). Cechy. Przeszywający, pulsujący ból jest spowodowany ciśnieniem wysięku gromadzącego się w zamkniętym przewodzie lub komorze miazgi; w ciężkich przypadkach może mu towarzy­szyć gorączka, ogólne złe samopoczucie i ból głowy. W miarę postępowania odczynu zapalnego ulega zajęciu ozębna przywierzchołkowa, co prowadzi do obluźnienia zęba i bolesności przy jego opukiwaniu. W ciężkich przypadkach może powstać zapalenie szpiku otaczającej kości, które następnie przebija okostną w kierunku jamy ustnej lub na zewnątrz. Jeśli sprawa dotyczy gór­nego zęba, może dojść do przebicia się do zatoki szczękowej. Niekiedy próchnica albo duże czy nieszczelne wypełnienie ubytku, czasem ból głowy promieniujący do twarzy, oka, ucha, szyi, owło­sionej części głowy itp., bolesność opukowa schorzałego zęba, natychmiasto­wa ulga po zapewnieniu dostatecznego odpływu. Ostre zapalenie przywierzchołkowe (inflammatio periapicalis acuta). Cechy. Jest to tylko faza pośrednia między ostrym zapaleniem miazgi i stanem, który może się kończyć ostrym zapaleniem szpiku lub przewlekłym zapaleniem przy-wierzchołkowym. Skargi chorego zwykle jak w ostrym zapaleniu miazgi. Ropień miazgi (abscessus pulpae). Cechy. Ropnie ogniskowe powodują ostry ból, który ma charakter przepuszczający i często nasila się, gdy chory się kładzie. Może nie być widocznych zmian w zębie, ale zwykle dochodzi do zupełnego cofnięcia się zmian. Zimno powoduje ostry ból, który powoli ustępuje, przechodząc w tępe, pulsujące pobolewanie. Identyfikacja schorza­łego zęba jest często trudna. Często zupełne cofnięcie się zmian; ewakuacja ropy z miazgi. Ostry ropień zębodołowy (ostry ropień wierzchołkowy; ostre zapalenie ozębnej; abscessus alveolaris acutus; abscessus apicalis acutus, periodontitis acuta; pericementitis acuta). Cechy. Stan ten może powodować ostry, pulsu­jący ból, który po przebiciu się ropnia przez wyrostek zębodołowy łagodnieje lub chwilowo ustępuje. Ból bywa niewyraźnie umiejscowiony. Jest to zejście ciężkiego ostrego zapalenia miazgi. Ostry początek; zaczerwienienie dziąsła, potem jego obrzmienie, chełbotanie i przebicie, wypchnięcie, obluźnienie zęba i stłumie­nie odgłosu opukowego; czasem gorączka; niekiedy przerwanie się ropnia z wytworzeniem przetoki; badanie rentgenowskie. Ropotok zębodołowy (choroba Riggsa; pyorrhoea alveolaris; periodontitis suppurativa). Cechy. W pierwszym okresie (ostre zapalenie ozębnej) każda próba dotknięcia zęba lub użycia go do gryzienia może powodować inten­sywny ból. Ból jest ciągły, nasila się nocą, ale nie wzmaga się pod wpływem zmiany temperatury; ciepło zwykle przynosi nawet ulgę. Przy obmacywaniu wyrostka zębodołowego pacjent odczuwa zwykle silny ból nad zębodołem schorzałego zęba lub zębów. Po przejściu w stan przewlekły (drugi okres) ból nie należy do częstych zjawisk (50% przypadków); czasami chory od­czuwa ostry ból w tym czy innym miejscu, zwykle między zębami. W miarę rozwoju przewlekłego zapalenia wyrostka zębodołowego (okres trzeci) ból staje się objawem niepewnym; jeśli występuje, ma zwykle charakter okre­sowy, będąc związanym z ostrym miejscowym ropieniem w coraz to innym odcinku schorzałej kości. Guzki miazgi (kamienie miazgi; noduli pulpae; calculi pulpae). Cechy. Bólu może nie być, lub też jest on trudny do zniesienia mimo braku zmian próchni­czych wystarczających do spowodowania ostrego zapalenia miazgi oraz bez żadnych zewnętrznych śladów schorzenia. Ząb może być nadmiernie wraż­liwy na codzienne drobne bodźce drażniące; zimna woda, wlana bezpośrednio do płytkiej jamy, wywołuje napad rozdzierającego bólu. Z drugiej strony, duże guzki mogą spowodować prawie zupełną niewrażliwość miazgi. Czasem odruchowy nerwoból (ucho, owłosiona część głowy, oko, twarz); badanie rentgenowskie. Mniej częste przyczyny. Pericementitis, histeria; uraz; ciąża; zimnica; zapa­lenie nerwu trójdzielnego, ucisk na nerw trójdzielny; zapalenie jamy ustnej, zapalenie dziąseł; zakażenie; torbiel lub nowotwór zatoki szczękowej; zapa­lenie ucha środkowego (ból promieniujący do żuchwy); nerwoból nerwu kli-nowo-podniebiennego (typu Studerà); nerwoból nerwu Vidiana.