Hemicrania (migrena). Cechy. Połowiczy ból głowy występuje okresowo, początkowo zwykle jednostronnie; może on ulegać uogólnieniu i obejmować twarz, a nawet szyję. Jest to głęboki, tętniący, pulsujący, ćmiący ból ze skłonnością do nasilania się pod wpływem jasnego światła, głośnych dźwię­ków oraz wysiłku fizycznego i psychicznego. Bólowi głowy towarzyszą nud­ności i częste wymioty. Nierzadko zapowiadają go mroczki, niedowidzenie połowicze i jednostronna przeczulica. Może on wykazywać każdy stopień na­silenia i może trwać od kilku minut do wielu tygodni, lokalizując się w oko­licy skroniowej, podpotylicznej, czołowej, ciemieniowej, pozagałkowej i poty­licznej. Rozszerzone i wyraźnie widoczne naczynia po bolesnej stronie; obrzmienie twarzy; wyczerpanie; zaburzenia widzenia; nudności i wymioty; okresowość występowania; skaza wrodzona; w wywiadzie pierw­sze pojawienie się bólów w dzieciństwie; możliwość nawrotów przez całe życie do późnych lat. Hemicrania ophthalmoplegica. Cechy. Migrena ta jest powiązana z pora­żeniem nerwu trzeciego lub innego nerwu ocznego, które początkowo bywa przejściowe, lecz później ustala się. Pacjent odczuwa ból poza i ponad okiem, zazwyczaj po jednej stronie, i to po stronie porażenia mięśni okoruchowych. Czasem występują objawy zwiastunowe migreny. Porażenie mięśni ocznych, począt­kowo przejściowe, a później czasem utrwalone. Neuralgia nervi trigemini (nerwoból nerwu trójdzielnego). Cechy. Ból jest czasami tak ostry jak przy zajęciu całej połowy głowy, p. 4. Choroby zębów (ból zębów). Cechy. Pacjent doznaje bólu miejscowo i na­stępnie w odległych miejscach. Ta ostatnia odmiana bólu głowy występuje w dwóch postaciach: 1) uwarunkowanej szerzeniem się miejscowego podraż­nienia do tkanek zaopatrywanych przez te same i sąsiednie gałązki nerwu trójdzielnego i 2) wtórnej, pochodzącej z utrzymującego się skurczu mięśni głowy i szyi. Miejscowe objawy próchnicy lub ropnia, wrażliwość na opukiwanie; badanie radiologiczne. Mastoiditis acuta (ostre zapalenie wyrostka sutkowatego). Cechy. Pierw­szym objawem schorzenia jest silny ból, obejmujący wyrostek sutkowaty, a czasami nawet całą połowę głowy. Może on nawet rozszerzać się na prze­ciwną połowę głowy. Miejscowa wrażliwość; obrzęk wyrostka sutkowatego, przekrwienie zewnętrznego przewodu słuchowego z wypukleniem tylnej ściany przewodu (otoskopia). Choroby uszu. Cechy. Ostre, nieżytowe lub ropne zapalenie ucha środko­wego objawia się pulsującym bólem, zlokalizowanym głęboko w uchu, małżo­winie usznej i tkankach przyległych do małżowiny usznej. Poza tym wystę­puje uczucie ciążenia i wypełnienia ucha z pewnym osłabieniem słuchu. Skurcz mięśni tylnej części głowy, szyi i małżowiny, występujący wtórnie w stosunku do utrzymującego się przykurczu mięśni szyi, powoduje miej­scowe bolesne dolegliwości. Niekiedy zmiany dotyczą całej połowy głowy. Czyraczność i złamanie przedniej ściany przewodu słuchowego jest przyczyną powstania silnego, umiejscowionego, ćmiącego bólu, który w miarę upływu czasu szerzy się, obejmując mięśnie uszne, żwacze, skroniowe, a niekiedy nawet potyliczne. Pęknięcie pourazowe błony bębenkpwej powoduje nagle nasilony, głęboko umiejscowiony ból, który szerzy się obejmując całą stronę głowy i który raczej szybko zmienia się w tępy, pulsujący ból. Gorączka; głuchota, dzwonienie w uszach; wypuklenie błony bębenkowej (wziernikowanie ucha); przedziurawienie błony bębenko­wej; rumień i obrzęk ucha zewnętrznego i tkanek otaczających; miejscowe obrzmienie przewodu. Arteriitis temporalis (zapalenie tętnicy skroniowej; arteriitis cianialis). Cechy. Ból głowy jest ostry, ciągły, palący, pulsujący, połączony ze stałym doleganiem. „Pulsowanie" ma skłonność do szybkiego ustępowania. Choroba może trwać tygodniami lub miesiącami. Ból nasila się, kiedy pacjent leży nisko, a wykazuje skłonność do słabnięcia, kiedy pacjent przyjmuje pozycję pionową albo przy uciśnięciu tętnicy szyjnej wspólnej. Dolegliwościom towa­rzyszy nadwrażliwość bólowa owłosionej skóry czaszki i miejscowa duża tkliwość tętnicy. Często dołącza się zaczerwienienie twarzy i obrzęk ponad zmienioną zapalnie tętnicą. Poza tym są częste objawy oczne i mózgowe; czasami dochodzi nawet do całkowitej ślepoty. Nieznaczna gorączka; leukocytoza; miejscowa wrażliwość, obrzmienie i krętość tętnicy; utrata wagi; badanie bioptyczne wykazuje zapa­lenie tętnicy. Cephalalgia histaminica (erythromelalgia capitis). Cechy. Występuje na­padowy, przeszywający, palący, świdrujący ból, obejmując oko, skroń, szyję i często twarz. Bóle zaczynają się i kończą nagle, trwając od kilku minut do kilku godzin i występują tak w dzień, jak i w nocy. Napady bólów połączone są z obrzmieniem tętnicy skroniowej, przekrwieniem miękkich tkanek oka, nastrzyknięciem spojówki, niedrożnością nosa, obfitym łzawieniem i wydzie­liną z nosa oraz wypiekami występującymi na jednej stronie twarzy. Występowanie głównie w średnim wieku; samorzutne zaostrzenia i remisje; ustępowanie po odczuleniu na histaminę. Mniej częste przyczyny. Antritis maxillaris; vegetationes adenoidales; caries cranii; carcinoma linguae; carcinoma colli; dysmenorrhoea; hysteria; arthritis urica; nephritis chronica; polypus nasi; neuralgia nervi facialis atypica; haemorrhagia subarachnoidealis; haematoma subdurale; neurasthenia; neoplas­ma antri Highmori; Petrositis; thrombosis sinus lateralis; woskowina zewnętrz­nego przewodu słuchowego; przemęczanie jednego oka; guz kąta móżdżkowo-mostowego; zespół skroniowo-żuchwowy; zespół pourazowy.