Z kolei omówimy budowę oskrzelików i dalszych ich rozgałęzień oraz pęcherzyków płucnych. Oskrzeliki (bronchioli). Oskrzele małe o średnicy około 1 —1,5 mm (w ścianie swej zawierające jeszcze chrząstki) wnika do zrazika płucnego i dzieląc się kilkakrotnie przechodzi w oskrzeliki. Ściana takiego oskrzelika o średnicy 0,5—1 mm składa się: z jednowarstwowego nabłonka migawkowego nie zawierającego już komórek kubko­wych, opartego o cienką błonę podstawową, z cienkiej blaszki właściwej błony śluzowej zawierającej podłużne sieci włókien sprężystych, z sieci włókien mięśniowych ułożonych spiralnie oraz z cienkiej błony włóknistej (pozbawionej już chrząstek). Oskrzeliki oddechowe czyli pęcherzykowe mają już w swych ścianach pęcherzyki płucne wysłane nabłonkiem oddechowym. W oskrzelikach oddechowych I rzędu pęcherzyki są jeszcze nie­liczne i leżą po stronie przeciwnej niż ta, wzdłuż której biegnie gałązka tętnicy płucnej; w następnych oskrzelikach pęcherzyki są coraz liczniejsze i zajmują swymi półkulistymi wypukłeniami coraz większą część ściany oskrzelika. Część ściany wolna od pęche­rzyków wysiana jest jeszcze nabłonkiem migawkowym. W miarę jak zwiększa się liczba pęcherzyków, pas nabłonka migawkowego zwęża się, wreszcie przerywa i tworzy tylko wysepki. Pasemka mięśniowe zstępujące z oskrzelików końcowych rozluźniają się i prze­nikają w przegrody między pęcherzykami. Przewodziki pęcherzykowe (ductuli aheolares). Ostatni rząd oskrzelików pę­cherzykowych rozgałęzia się dalej na kilka (2—9) przewodzików pęcherzykowych . W swych ścianach nie mają już one nabłonka migawkowego, są natomiast tak gęsto usiane pęcherzykami, że pęcherzyki te układając się jeden obok drugiego zrastają się swymi bocznymi ścianami tworząc z nich cienką przegrodę między-pęcherzykową. Podobnymi przegrodami oddzielone są również pęcherzyki sąsiednich przewodzików pęcherzykowych należących do tego samego grona, a przeważnie i do gron sąsiednich. Miąższ płucny wskutek tego robi wrażenie subtelnej siatki utworzonej z przegród międzypęcherzykowych. Jak wspomniano na str. 100, przewodziki pęcherzykowe mogą kończyć się ślepo lub też mogą się rozdwajać u swego końca wytwarzając woreczki pęcherzykowe (sacculi aheolares). ,Pęcherzyki płucne (aheoli pulmonis) mają kształt zbliżony do półkuli, uciśnięte zaś przez sąsiednie pęcherzyki — kształt wielościenny. Głównym składnikiem ściany pęcherzyka (a u niektórych ssaków, np. u nietoperza składnikiem prawie jedynym) jest niezwykle gęsta sieć naczyń krwionośnych włosowatych. Naczynia te są oplecione włókien-kami kratkowymi. Niewielkie przestrzenie pozostałe w oczkach sieci wypełnia tkanka łączna zawierająca nieliczne komórki, przeważnie histiocyty oraz sieć głównie włókien sprężystych biegnących w bezpostaciowej istocie podstawowej. Włókna klejodajne i liczniejsze od nich włókna sprężyste w większej liczbie występują dokoła ujść pęcherzyków; towarzyszy im tutaj również zmienna ilość włókien mięśniowych gładkich, które kurcząc się zwężają lub rozszerzają ujścia. Dalszym składnikiem ściany pęcherzyka, który ma istotne znaczenie dla wymiany gazowej w płucach jest tzw. nabłonek oddechowy. Tworzy on cienką żywą błonkę, przez którą odbywa się wymiana między krwią sieci włosowatej a powietrzem odde­chowym docierającym do pęcherzyka. Im błonka ta jest cieńsza, tym łatwiejsza jest dyfuzja gazów przez ścianę pęcherzyka. Warstwę zewnętrzną ściany tworzy płaski śródbłonek sieci naczyń krwionośnych włosowatycłi, o czym już była mowa, warstwę wewnętrzną—komórki nabłonka oddechowego. Budowa tego nabłonka nie została jednak dotąd całkowicie wyjaśniona i poglądy różnych autorów różnią się między sobą. Część autorów (z polskich badaczy Maziarski i Wensław) wyróżnia dwa rodzaje komórek nabłonkowych w ścianie pęcherzyka: i) drobne elementy jądrzaste tzw. ko­mórki wnękowe zdolne jak histiocyty do fagocytozy i płaskie komórki bezjądrzaste, czyli tzw. płytki bezjądrzaste. Na powierzchni wewnętrznej sieci naczyń włosowatych (od strony światła pęcherzyka) układają się duże płytki bezjądrzaste. Poprzez te komórki miałaby odbywać się wy­miana gazowa w pęcherzyku. Natomiast w oczkach sieci naczyniowej, czyli we wnękach między naczyniami, układają się grupami po 2—4 komórki zawierające jądro (ko­mórki wnękowe). Niektórzy badacze uważają płytki bezjądrzaste za wypustki komó­rek wnękowych. Inni autorzy (Policard) negują w ogóle istnienie płytek i sądzą, że naczynia wło­sowate graniczą bezpośrednio ze światłem pęcherzyka. Badacze ci nie uważają również za nabłonek i jądrzastych komórek wnękowych; sądzą oni, że są to osiadłe tu makrofagi (histiocyty) tkanki łącznej zrębu ściany pęcherzyka. Mogą to być i inne substancje przedostające się do pęcherzyka w stanach cho­robowych, np. produkty rozpadu krwinek czerwonych w chorobach serca. Komórki wnękowe są równocześnie urządzeniem ochronnym pęcherzyka za­bezpieczającym płuca przed nagromadzeniem się w nich pyłu powietrza oddechowego . Komórki te, jako tzw. komórki pyłowe zdolne są bowiem, jak to już wspominaliśmy, do fagocytozy. Obładowane pyłem 1 przedostają się one do światła pęcherzyka i stąd na powierzchnię nabłonka migawkowego oskrzelików, skąd ruch miga­wek usuwa je do gardła. Poza tym komórki pyłowe mogą przedostawać się na zewnątrz pęcherzyka do tkanki łącznej okołooskrzelowej, międzyzrazikowej oraz podopłucnowej i stąd drogą naczyń limfatycznych pył może być przeniesiony do węzłów chłonnych. Zwrócono również uwagę na znaczenie cienkiej warstewki płynu zwilżającego wewnętrzną powierzchnię pęcherzyka. Napięciu powierzchniowemu tego płynu płuco ma zawdzięczać swą sprężystość w większym jeszcze stopniu niż układowi włókien sprężystych. Z wyżej wymienionych czynności jakie spełnia pęcherzyk płucny, najważniejszą jednak jest wymiana gazowa między powietrzem oddechowym a krwią sieci włoso­watej.