Ściana dolna czyli dno jest wklęsła w kierunku z prawa na lewo, płaska i na ogół pozioma w kierunku z przodu do tyłu. Jej przednie trzy czwarte części utworzone są przez wyrostek podniebienny szczęki, tylna czwarta część — przez blaszkę poziomą kości podniebiennej. Ściana górna czyli sklepienie w przekroju czołowym jest wąska. W kierunku przednio-tylnym możemy odróżnić część czołowo-nosową, si­tową i klinową odpowiednio do kości, które je tworzą. Część sitowa jest na ogół pozioma, część czołowo-nosowa zstępuje nieco ku dołowi i do przodu, część klinowa — ku dołowi i do tyłu. Jama nosowa jest więc najwyższa w części środkowej, gdzie sklepienie utworzone jest przez blaszkę sitową kości sitowej.. W tej okolicy sklepienie jest najcieńsze i z tego też powodu wymaga dużej ostrożności podczas zabiegów operacyjnych w jamie nosowej. Ściana przyśrodkową czyli przegroda nosa (septum nasi) składa się z trzech odcinków: części kostnej (pars ossea) utworzonej przez lemiesz i blaszkę pionową kości sitowej; części chrzestnej (pars cartilaginea) utworzonej przez chrząstkę przegrody nosa i części błoniastej (pars membranacea) albo skórnej, która w postaci podwójnej warstwy skóry położona jest między nozdrzami przednimi i zawiera odnogi przyśrodkowe chrząstek skrzydłowych większych. Ze względu na swą ruchomość nosi ona też nazwę części ruchomej przegrody nosa. Wygięcie albo skrzywienie przegrody nosa (deuiatio septi nasi). Przegroda nosa wykazuje bardzo często wygięcie, które jest objawem czę­ściowym ogólnej asymetrii czaszki. Już u płodów więcej niż w 50% przy­padków zaznacza się nieznaczna asymetria. Pod względem rozwoju przegroda nosa zbudowana jest z różnych składników: z kości zastępczej (blaszka pio­nowa kości sitowej), kości okładzinowej (lemiesz) i płyty chrzestnej; każda z tych części ma swój własny rodzaj wzrastania i przypuszczalnie zboczenia współzależności rozwojowej między tymi trzema składnikami prowadzić mogą do wygięcia. Wytwarza się ono częściej w stronę prawą niż lewą. Sil­niejsze wygięcie może utrudniać oddychanie nosem. Wygięcie ogranicza się do przedniej i środkowej części przegrody, podczas kiedy część tylna lemiesza a zwłaszcza przegroda między obu nozdrzami tylnymi przeważnie zacho­wuje swe symetryczne położenie. Łuk wygięcia przegrody nosa jest bardzo często załamany. Miejsce załamania odpowiada wyrostkowi tylnemu chrząstki przegrody nosa. To pasmo chrząstkowe zaznacza się na wypukłej stronie wygiętej przegrody w postaci skośnie położonego grzebienia, tzw. grzebienia przegrody; w miejscu tym przegroda jest najgrubsza . Ponieważ grzebień przegrody położony jest skośnie, wstępując ku górze i ku tyłowi, więc narzędzie wprowadzone powyżej grzebienia do odpowiedniej połowy jamy nosowej z łatwością może być przezeń odchylone ku kości klinowej. Część przednia grzebienia przegrody zwrócona jest ku małżowinie dolnej, przez co wzrastanie tej małżowiny może być zahamowane; jest ona też zwykle mniejsza od małżowiny dolnej strony przeciwległej lub ma rynienkę odpowiadającą grzebieniowi. W części tylnej grzebień przegrody wstępuje do wysokości małżowiny środkowej, czasem może on nieco hamować i jej rozwój. Narząd przylemieszowy (organon vomeronasale). Na przegrodzie nosa znajduje się u człowieka słaba pozostałość tzw. narządu przylemieszowego silnie rozwiniętego u wielu zwierząt. W ścisłym związku z nim są przewody przysieczne (ductus inciswi) i brodawka przysieczna . Przewody przysieczne prawy i lewy biegną w kanale przysiecznym z dna jamy nosowej do sklepienia jamy ustnej. W rzadkich tylko przypadkach są one drożne i uchodzą na brodawce. U czło­wieka szczątkowy narząd przylemieszowy występuje w postaci krótkiego, ślepo koń­czącego się kanalika, ciągnącego się na przestrzeni 2—9 mm, który drobnym otworkiem rozpoczyna się po obu stronach przedniego dolnego końca chrząstki przegrody nosa i biegnie ku tyłowi wzdłuż tej chrząstki. Do kanalika tego przylega chrząstka przy-lemieszowa (cartilago vomeronasalis). Narząd przylemieszowy zawiązuje się stale u za­rodka ludzkiego i u niego jest też lepiej rozwinięty niż u dorosłego, wcześnie bowiem ulega uwstecznieniu. U kręgowców żyjących w wodzie jest on szczególnie dobrze rozwi­nięty i zaopatrzony specjalnym nerwem. Błona śluzowa przegrody nosa jest gładka i razem z okostną czy ochrzęstną daje się z łatwością oddzielić od podłoża. U niektórych osób, szczególnie w chronicznym katarze, widoczne są poszerzone ujścia gruczołów w postaci drobniutkich otworków. Na wysokości małżowiny środkowej gruczoły przegrody nosa mogą bardzo licznie występować i błona śluzowa wytwarza wtedy zgrubienie w kierunku małżowiny i zwęża szczelinę między nią a przegrodą. W tylnej dolnej części przegroda nosa płodu ma kilka fałdów błony śluzowej, które u dorosłego zazwyczaj zanikają, w wypadkach chorobowych jednak mogą się silnie rozrastać. Poza tylny brzeg części kostnej przegrody nosa rozciąga się czasami niewielki, ostro kończący się fałd błony śluzowej. Ściana boczna . O ile ściana przyśrodkową jamy nosowej jest na ogół równa, jeżeli pominiemy jej wygięcie, o tyle ścianę boczną wypuklają małżowiny nosowe. Zapoznaliśmy się z nimi w nauce o kościach. Wiemy, że u osobnika dorosłego występują przeważnie trzy małżowiny: dolna, środkowa i górna. Nad małżowiną górną często zachowana jest małżo­wina nosowa najwyższa, stale jeszcze widoczna u noworodka. Małżowiny dzielą częściowo jamę nosową na przewody nosowe: dolny, środkowy i górny położone poniżej i bocznie od odpowiednich małżowin. Jeżeli występuje małżowina najwyższa, to niewielki rowek — przewód nosowy najwyższy — oddziela ją od małżowiny górnej. Pod sklepieniem jamy nosowej, powyżej i ku tyłowi od małżowiny górnej lub najwyższej a do przodu od trzonu kości klinowej, znajduje się niewielka przestrzeń — zachyłek klinowo-sitowy (recessus spheno-ethmoidalis); w jego tylnej ścianie leży otwór zatoki klinowej. Między wolnymi, wypukłymi powierzchniami małżowin a przegrodą nosa znajduje się przestrzeń, w której wszystkie przewody nosowe łączą się tworząc przewód nosowy wspólny. Ku tyłowi przewody nosowe i zachyłek klinowo-sitowy uchodzą do przewodu nosowo-gardło­we go (meatus nasopharyngeus), który przez nozdrza tylne łączy się z gardłem. Przewód nosowo-gardłowy bocznie ograniczony jest rowkiem ; do przodu od jego górnego końca przykryty błoną śluzową znajduje się otwór w kostnej ścianie bocznej jamy nosowej; jest to otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum), przez który tylne naczynia i nerwy nosa dochodzą do błony śluzowej. W przedłużeniu przedniego końca nasady małżowiny środkowej biegnie łukowato ku dołowi niewielki fałd zwany groblą nosa (agger nasi); jest to pozostałość odrębnej małżowiny, wychodzącej z kości nosowej . W wyjątkowych przypadkach kość nosowa może zawierać komórkę pneumatyczną, która w tym miejscu ściany bocznej jamy nosowej kieruje się do przewodu nosowego środkowego. Grobla nosa odgranicza od góry nieco wklęsłe pole — przedsionek przewodu środkowego (atrium meatus medii), który ku dołowi sięga aż do górnego brzegu małżowiny dolnej i ku tyłowi stopniowo przechodzi w przewód nosowy środkowy. Do przodu od grobli nosa wzdłuż powierzchni wewnętrznej grzbietu nosa, od przed­sionka nosa do sklepienia jamy nosowej, prowadzi wąska rynienkowata przestrzeń zwana rowkiem węchowym (sulcus olfactońus). W nieszczęśliwych wypadkach ostre ciała obce tą drogą mogą przebijać się przez blaszkę sitową aż do mózgowia. Małżowiny nosowe ułożone są w ten sposób, że powietrze zmuszone jest przepływać równomiernie przez całą jamę nosową. Zapoczątkowuje to już położenie nozdrzy przednich; po utracie bowiem nosa zewnętrznego węch jest osłabiony, a wzmaga się znowu po założeniu sztucznego nosa. Gdyby prąd powietrza nie przebiegał przez przedsionek nosa, kierowałby się głównie wzdłuż przewodu nosowego dolnego i w zna­cznie mniejszym stopniu dochodziłby do części górnej jamy nosowej wyposażonej w nabłonek węchowy. Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) najdłuższa, biegnie mniej więcej równolegle do dna jamy nosowej; rozpoczyna się ona ku tyłowi od nozdrzy przednich na wysokości progu nosa i sięga ku tyłowi do rowka nosowo-gardłowego: tylny koniec małżowiny leży mniej więcej w połowie wysokości nozdrzy tylnych, około i cm przed ich brzegiem. Przewód nosowy dolny (mealus nasi inferior) ograniczony jest u góry przyczepem małżowiny dolnej, u dołu dnem jamy nosowej. Poniewa . wolny brzeg małżowiny dolnej leży tylko nieznacznie powyżej dna jamy nosowej (u dziecka prawie do niego przylega), dojście do przewodu dolnego jest szczególnie wąskie. Małżowina dolna jest z przodu słabiej wypuklona niż z tyłu wskutek czego przewód dolny jest obszerniejszy z tyłu niż z przodu. W przedłużeniu przewodu nosowego dolnego ku tyłowi leży ujście gardłowe trąbki słuchowej; dlatego też możemy sondować trąbkę wprowadzając za­gięty zgłębnik przez przewód nosowy dolny. Do przewodu dolnego prowadzi przewód nosowo-łzowy, ujście którego zazwyczaj widoczne jest tylko przy sondowaniu przewodu od góry. Koniec dolny przewodu przebija skośnie błonę śluzową tak, że ujście jego po stronie przyśrodkowej przykryte jest drobnym fałdem błony śluzowej zwanym fałdem łzowym (pika lacrimalis). Samo ujście leży około 2,5 cm ku tyłowi od nozdrzy przednich, jest wąskie, szczelinowate i skierowane ku tyłowi. Zazwyczaj jest ono po­jedyncze, może być jednak podwójne lub potrójne. Małżowina nosowa środkowa jest to szeroka płytka, jednak krótsza od małżowiny dolnej; rozpoczyna się ona bowiem 1—2 cm ku tyłowi w stosunku do przedniego końca małżowiny dolnej; jej koniec tylny leży na poziomie górnego brzegu nozdrzy tylnych. Brzeg przedni ustawiony jest często pod prostym kątem do brzegu dolnego. Trzon małżowiny środkowej zawiera nieraz komórki sitowe. Przewód nosowy środkowy najobszerniejszy, w przeci­wieństwie do przewodu dolnego jest łatwo dostępny przez nozdrza przednie. W prze­wodzie środkowym odróżniamy mniejszą część przednią, wstępującą zwaną zachyłkiem przednim i obszerniejszą część tylną zstępującą stanowiącą właściwy przewód środkowy. Po usunięciu małżowiny środkowej uwidoczniamy w ścianie bocznej części tylnej przewodu środkowego wielką komórkę pneumatyczną, puszkę sitową (bulla ethmoidalis) i równolegle do niej biegnący wolny brzeg wyrostka haczykowatego (processus uncinatus). Między puszką a do przodu i poniżej niej położonym, szablowato zagiętym wyrostkiem haczykowatym leży rozwór półksiężycowaty. Rozwór półksiężycowaty stanowi ujście nosowe lejkowatej, skierowanej bocznie kieszonki błony śluzowej, lejka sitowego (infundibulum ethmoidale), głębokość której odpowiada szerokości wyrostka haczykowatego. Na preparacie możemy przekrajać wyrostek haczykowaty i otworzyć lejek. Widzimy w nim wtenczas przeważnie trzy otworki: dolny prowadzi do zatoki szczękowej, środkowy do paru komórek si­towych przednich i przednio-górny — mniej więcej w połowie przypadków — do zatoki czołowej; w drugiej połowie przypadków zatoka czołowa uchodzi bezpośrednio do zachyłka przedniego przewodu nosowego środkowego; uchodzi tu również parę dalszych komórek sitowych przednich, podczas kiedy pozostałe komórki sitowe przednie otwierają się do przewodu środkowego na puszce sitowej lub też nieco powyżej niej . Lejek jest więc «rozdzielnikiem» dla ujść komórek i zatok. W bardzo silnym wydzielaniu błony śluzowej nie stwarza on dogodnych warunków odpływu. W obrębie lejka wydzielina zatoki czołowej może bezpośrednio spływać do zatoki szczękowej. Przy wymacywaniu na preparacie tej części ściany bocznej jamy nosowej, którą przykrywa małżowina środkowa, wyczuwamy, że wyściełająca ją błona śluzowa pod­ daje się uciskowi. Z nauki o kościach wiemy , że otwór zatoki szczękowej nie odpowiada całemu obszernemu rozworowi szczękowemu ; rozwór jest bowiem zwężony przez przylegające sąsiednie kości. Tylko do przodu i do tyłu od miejsca połączenia wyrostka haczykowatego z wyrostkiem sitowym małżo­winy dolnej zachowują się otwory, w których błona śluzowa zatoki szczękowej zrasta się z błoną śluzową ściany bocznej jamy nosowej. Miejsca te nazywamy ciemiączkami nosowymi, ponieważ podobnie jak ciemiączka czaszki dziecięcej nie zawierają one kości i ulegają uciskowi. Odróżniamy zwykle dwa ciemiączka nosowe: mniejsze przednie i większe tylne . Jeżeli pomost kostny nie występuje, ciemiączko może być szczególnie duże i jednolite. Często błona śluzowa jest wtórnie przebita (częściej w ciemiączku tylnym niż w przednim) przez otwór dodatkowy (foramen accessońum) zatoki szczękowej. Otwór główny jednak, jak wyżej opisano, leży w rozworze półksiężycowatym. U dzieci otwór dodatkowy nie występuje. Część dolna wielkiego rozworu szczękowego, która leży poniżej miejsca przy­czepu małżowiny dolnej, jest całkowicie przykryta kośćmi, a mianowicie cienką blaszką tejże małżowiny i kości podniebiennej. Zwykle więc ciemiączka występują tylko w prze­wodzie nosowym środkowym (przykryte małżowiną środkową), nie zaś w przewodzie dolnym (przykrytym małżowiną dolną). Jednak w przewodzie dolnym szkielet w danym miejscu jest bardzo cienki i nakłucie próbne zatoki szczękowej może tu być wykonywane bez większych trudności. Małżowina nosowa górna (concha nasalis superior) mniejsza od małżowiny środko­wej przesunięta jest ku tyłowi od niej mniej więcej w tym samym stosunku co małżowina środkowa w stosunku do dolnej. Z przodu łączy się ona z małżowiną środkową. Po usunięciu małżowiny górnej widoczne są jamki komórek sitowych sięgające aż do blaszki oczodołowej w ścianie przyśrodkowej oczodołu. Przewód nosowy górny (meatus nasi superior) jest wąski; długość jego wynosi mniej więcej połowę długości przewodu środkowego. Do przewodu górnego prowadzi po­jedynczy lub podwójny otwór komórek sitowych tylnych. Czasem ujścia tych komórek są liczniejsze, znaleziono 4—5 otworków. Małżowina nosowa najwyższa i przewód nosowy najwyższy występują obustronnie mniej więcej w 60% przy­padków. Małżowina najwyższa jest najmniejszą małżowiną słabo tylko wypukloną przyśrodkowo, położoną w górno-tylnej części ściany bocznej jamy nosowej. Przewód najwyższy występuje w postaci płytkiego, krótkiego rowka, do którego bardzo często prowadzi ujście jednej z komórek sitowych tylnych. Wolna przyśrodkowa powierzchnia małżowin utworzona jest przez guzkowatą tkankę kostną, do której ściśle przylega gruba błona śluzowa; błona śluzowa jest tu grubsza niż w innych okolicach jamy nosowej. Na powierzchni bocznej małżowin błona śluzowa jest szczególnie cienka i daje się łatwo oddzielić od kości. W odpowiednim oświetleniu przez nozdrza przednie możemy obejrzeć przednią połowę jamy nosowej (rhinoscopia anterior); wprowadzając lusterko do gardła widoczne są końce tylne małżowin i tylna połowa jamy nosowej.