W ścianie macicy odróżniamy trzy główne warstwy: błonę surowiczą, błonę mięśniową i błonę śluzową. Błona surowicza (tunica serosa) zwana również omaciczem (peri-metrium) jako otrzewna pokrywa większą część narządu. Jej jednowarstwowy nabłonek płaski (mesothelium) leży na cienkiej warstwie tkanki łącznej włóknistej przechodzącej z jednej strony w luźną tkankę więzadła szerokiego, z drugiej łączącej się z błoną mięśniową macicy. Błona mięśniowa (tunica muscularis) stanowi najgrubszą warstwę ściany macicy i tworzy tzw. mięsień maciczny (myometrium). Mięsień maciczny składa się ze zwartego układu pęczków mięśniowych gładkich, wśród których występuje skąpa ilość luźnej tkanki łącznej, głównie w otoczeniu licznych naczyń krwionośnych. Błona mięśniowa jest więc równocześnie błoną naczy­niową. Komórki mięśniowe są tu stosunkowo duże i wielkość ich podlega znacznym wahaniom w czasie cyklu menstruacyjnego, a zwłaszcza w czasie ciąży. Na początku cyklu miesiączkowego długość komórek waha się od 40 do 60u, w końcu cyklu od 80 do 90, dochodząc nawet do 250 u.; w czasie ciąży długość wzrasta do 800 i 900 u. W mięśniówce macicy, grubość której wynosi 1 do 1,5 cm, wyróżnić można 3 słabo rozgraniczone warstwy: najgrubszą, środkową tzw. warstwę naczyniową (stratum casculare), zawierającą liczne rozgałęzienia naczyń krwionośnych; warstwę zewnętrzną nadnaczyniową i wewnętrzną podnaczyniową (stratum subuasculare *) przylegającą do błony śluzowej. Obie te ostatnie warstwy zawierają drobniejsze naczynia. Złożony układ mięśnia macicznego jest więcej zrozumiały, gdy rozpatrując go uwzględnimy przebieg naczyń krwionośnych macicy w łączności z rozwojem mięśniówki. Naczynia tętnicze, jak zobaczymy niebawem, odchodzą z obu tętnic macicznych, prawej i lewej, biegnących wzdłuż brzegów macicy. Każda z nich oddaje po 9 do 14 ga­łęzi bocznych wnikających do mięśniówki i w zewnętrznej części warstwy naczyniowej przebiegają łukowato. Od nich odchodzą gałązki promienisto wnikające do wewnętrznej części warstwy naczyniowej, by z kolei przejść w tętniczki znów promienisto biegnące ku błonie śluzowej. Cały ten układ naczyniowy objęty jest mięśniówka macicy w sposób zapewniający jej celowe funkcjonowanie, zwłaszcza w czasie ciąży i porodu. Powyższy stosunek mięśniówki do naczyń związany jest z jej powstaniem z dwu zrastających się z sobą przewodów przypranerczowych. Według Goerttlera mięśniówka macicy powstaje z dwu składników odmiennego pochodzenia. Są to: tzw. mięśniówka pierwotna rozwijająca się z przedłużenia mięśniówki jajowodów oraz mięśniówka wtórna albo dodatkowa rozwijająca się z mezenchymy podsurowiczej oraz z pasm mięśniowych wstępujących do macicy (w końcowym okresie ciąży) z więzadeł dochodzących do macicy. Mięśniówka pierwotna. W mięśniówce pierwotnej głównym składnikiem są pęczki mięśniowe stanowiące przedłużenie mięśniówki okrężnej jajo­wodów. Pęczki te wchodząc do głębszych warstw mięśnia macicznego zachowują swój zasadniczy kierunek i tworzą dwa symetryczne układy spiralne, prawy i lewy, jak dwie sprężyny zegarka, przenikające jeden w drugi i krzyżujące się nawzajem. Układy te tworzą sieć przestrzenną, przez oczka której przeciskają się naczynia krwio­nośne zdążające ku błonie śluzowej. Powyższe sprężyny mięśniowe krzyżują się w trzonie macicy pod kątem około 900, bliżej szyjki pod kątami więcej rozwartymi, w samej szyjce zbliżającymi się do 1800; w szyjce więc pasma mięśniowe biegną już prawie okrężnie. Do układu mięśniówki pierwotnej należą ponadto pasemka zstępujące z po­dłużnych warstw mięśniowych jajowodów. Mięśniówka wtórna albo dodatkowa ma układ odmienny. Pęczki mięśniowe po wejściu w ścianę macicy z jej więzadeł rozchodzą się wachla-rzowato, początkowo powierzchownie, następnie przenikają do warstw głębszych. Błona mięśniowa szyjki (tunica muscularis cenicis), jak już zaznaczono, ma układ przeważnie okrężny. W porównaniu do trzonu zawiera ona znacznie mniej składników kurczliwych, więcej natomiast tkanki łącznej włóknistej zbitej, włókien klejodajnych a zwłaszcza spręży­stych. W czasie ciąży tkanka ta ulega rozpulchnieniu i w czasie porodu kanał szyjki bardzo sil­nie rozszerza przechodzący płód; jednak w związku ze swą spręży­stością szyjka zazwyczaj nie ulega naddarciu. Jedynie odcinek poch­wowy szyjki ustępuje pod naporem i rozciąga się .bocznie lub nawet nadrywa się. Stąd powstaje różnica kształtu tej części szyjki u kobiety przed i po urodzeniu. Po porodzie na skutek skurczu mięśniówki i re­organizacji tkanki łącznej budowa błony mięśniowej wraca do stanu sprzed ciąży. Czynność błony mięśnio­wej. O ile znaczenie mięśnia ma­cicznego poza ciążą jest nieznaczne, o tyle wielkie znaczenie ma on pod­czas porodu; wtenczas razem z tłocz­nią brzuszną powoduje on wydale­nie płodu. Fizjologicznie związane z tym bóle mają nazwę «bólów po­rodowych*. Oba układy sprężyn mięśnio­wych trzonu macicy, o których mowa była wyżej, mogą się roz­wijać i zwijać. Podczas rozwija­nia, rozkręcania się odległość mię­dzy poszczególnymi pierścieniami sprężyny powiększa się; rozwijanie odbywa się w czasie ciąży, kiedy wielkość macicy wzrasta. Czynne zwijanie obu sprężyn odbywa się z wielką siłą w okresie porodu i ob­jawia się w formie bólów porodo­wych. Znaczenie układu mięśnia macicznego polega więc na tym, że w czasie ciąży na stosunkowo małej przestrzeni skupiony układ silnie się rozprzestrzenia. Już w czasie okresu miesięcznego mięsień maciczny ulega rozluźnieniu. W czasie ciąży do tego dochodzi bardzo znaczne powiększenie komórek mięśniowych, o czym już była mowa. Znaczenie tego układu przejawia się również w czasie porodu już po wydaleniu płodu, gdy mięsień maciczny kurcząc się ponownie dla wydalenia łożyska chroni matkę przed skrwawieniem się z otwartych naczyń łożyska. Błona śluzowa (tunica mucosa s. endometrium). Macica nie ma tkanki podśluzowej i błona mięśniowa łączy się bezpośrednio z błoną śluzową. Błona ma odmienną budowę w trzonie i cieśni czyli w części »czynnej« macicy, inną zaś w szyjce, części »biernej«. W trzonie i cieśni błona śluzowa jest miękka i gładka, w szyjce jest bardziej twarda i pofałdowana. W trzonie i cieśni macicy dziewiczej, przed osiągnięciem dojrzałości płciowej błona śluzowa ma grubość 0,3—0,5 mm. W jej swoistej, luźnej tkance łącznej blaszki właściwej bogatej we wrzecionowate fibroblasty znajdują się proste cewkowe gruczoły maciczne (glandulae uterinae). Są one wysłane, podobnie jak pozostała powierzchnia błony śluzowej, jednowarstwowym nabłonkiem wałeczko­wa tym, sięgając w głąb aż do linii błony mięśniowej. Nabłonek zawiera komórki migaw­kowe występujące zmiennie pod względem liczby i miejsca, tak że miejsca wyposażone w migawki i pozbawione migawek występują na przemian. Ruch migawek skierowany jest w kierunku pochwy. W tak zbudowanej błonie śluzowej funkcjonalnie wyróżniamy dwie warstwy: cieńszą warstwę podstawową leżącą od strony błony mięśniowej i grubszą warstwę czynnościową — od strony światła macicy. Tylko ta ostatnia podlega zmianom w czasie cyklu miesięcznego. Błonę śluzową odżywiają 2 rodzaje tętniczek przenikających do niej z błony mięśnio­wej : jedne biegną spiralnie przez całą prawie grubość błony, blisko jej wewnętrznej powierzchni przechodzą we włośniczki i następnie w szerokie pozawłosowate naczynia żylne odprowadzające krew do żył mięśniówki. Drugie, krótsze rozgałęziają się na podobieństwo kandelabrów w warstwie podstawowej błony śluzowej. Tylko pierwsze z nich ulegają uszkodzeniu w czasie menstruacji i porodu. W szyjce macicy podobnie jak w trzonie blaszka właściwa (lamina propria) zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej, wśród której leżą cewkowe gruczoły śluzowe zwane gruczołami szyjki (glandulae cenicales). Są one zbudowane odmiennie niż gruczoły maciczne i w przeciwieństwie do nich nie są proste, lecz rozgałęzione. Na­błonek szyjki podobnie jak w trzonie jest to wysoki nabłonek jednowarstwowy wałeczkowaty częściowo migawkowy. Sięga on ku dołowi do ujścia macicy, gdzie przechodzi w wielowarstwowy nabłonek płaski części pochwowej szyjki. Granica między nabłonkiem migawkowym a płaskim jest ostra, nie przebiega jednak prostolinijnie, lecz często zygza­kowato. Czasem nabłonek migawkowy może występować na zewnątrz od ujścia macicy pokrywając część pochwową szyjki . Podobnie jak gruczoły szyjki również wałeczkowate komórki nabłonka wydzielają śluz. Śluz ten wytwarza galaretowatą masę, która, jako czop śluzowy szyjki, wypełnia kanał szyjki. Stanowi on wał ochronny przeciw zarazkom, które mogłyby wnikać przez pochwę. W razie niedrożności przewodów gruczołów szyjki wydzielina ich nagromadza się i rozszerza światło gruczołów, wskutek czego przyjmują one postać pęcherzyków; pę­cherzyki te błędnie rozpoznane przez Nabotha jako jaja, na pamiątkę tego starego błędu anatomicznego otrzymały nazwę jaj Nabotha (ovula Nabothi). W kanale szyjki błona śluzowa tworzy dwa układy fałdów, z których jeden leży na ścianie przedniej, drugi na tylnej. Każdy układ składa się z jednego osiowo poło­żonego fałdu podłużnego i z obustronnie, jak pióra dochodzących licznych fałdzików bocznych; układy te mają nazwę fałdów pierzastych (plicae palmatae). Ponieważ fałdziki ściany przedniej wnikają między rowki ściany tylnej i odwrotnie, oba te układy fałdów uszczelniają kanał szyjki i są ochroną przed wnikaniem śluzu pochwy czy za­razków. O ile zmiany w błonie śluzowej szyjki w czasie cyklu menstruacyjnego są nieznaczne, gdyż ograniczają się tylko do zwiększenia wydzielania śluzu w okresie owulacji, o tyle są one bardzo duże w błonie śluzowej trzonu i cieśni. Zmiany te zachodzą zarówno w poszczególnych fazach cyklu menstruacyjnego, jak i podczas ciąży. Pierwsze są zwią­zane z okresowym wydzielaniem dokrewnym jajnika (w cyklu jajnikowym), drugie z dokrewnym wydzielaniem i jajnika, i łożyska oraz z bezpośrednim wpływem kosmówki płodu.