Ciśnienie krwi skurczowe w tętnicy ramieniowej normalnego dorosłego człowieka waha się od 100 do 170 mmHg, a rozkurczowe od 60 do 100 mmHg. Wiek ma wpływ na ciśnienie krwi; występuje skłonność do zwiększania się ciśnienia skurczowego o pół do jednego mm Hg rocznie, i stąd dodając do 100 wiek pacjenta (w przypadku osób dorosłych do sześćdziesięciu lat), otrzy­mujemy w przybliżeniu spodziewane skurczowe ciśnienie krwi. U dzieci spo­dziewane prawidłowe ciśnienie skurczowe wynosi; u niemowląt 75 do 85 mm Hg; w wieku 10 lat — 90 do 100 mm Hg; w okresie dojrzewania — 100 do 120 mm Hg. U mężczyzn w wieku od 16 do 18 lat za dolną granicę nadciśnienia przyjmujemy 145 mm Hg, w wieku 19 lat — 150 mm Hg, w wie­ku 30 do 34 lat —- 155 mm Hg i w wieku 60 do 64 lat 180 mm Hg. U kobiet do 30 roku życia za dolną granicę nadciśnienia uważamy 140 mm Hg; później wzrasta ona bardziej gwałtownie, tak że około 45 lat jest trochę wyższa niż u mężczyzn, a stan ten utrzymuje się do 60—64 lat, po czym wartości są jed­nakowe dla obu płci. W przypadku ciśnienia rozkurczowego granice prawi­dłowe zaczynają się na poziomie 60—68 mm Hg dla mężczyzn i 65—85 mm Hg u kobiet w wieku 16 lat. W wieku od 40 do 44 lat granica wynosi 70 do 94 mm Hg dla mężczyzn i 65 do 92 mm Hg dla kobiet; od 40 do 64 r. życia prawidłowa górna granica stopniowo zbliża się do 100 dla obu płci. Z reguły, jeśli ciśnienie tętnicze jest wysokie, to jest ono wyraźnie wysokie (180 do 250 mm Hg). Niewielkie okresowe wzrosty ciśnienia skurczowego krwi spo- tyka się często jako wynik napięcia nerwowego, podrażnienia, zmęczenia, pracy, palenia tytoniu, jedzenia. Zmiany te nie mają szczególnego znaczenia. Ostrym stanom bólowym towarzyszy wzrost ciśnienia krwi, jak w dnie, prze- łomach wiądowych, kolce ołowiczej, kolce żółciowej i porodzie. Ciśnienie w tętnicy udowej jest normalnie około 15 mm Hg wyższe niż w tętnicy ramie- niowej. Chociaż większość pacjentów z nadciśnieniem tętniczym cierpi na „nad­ciśnienie samoistne", lekarz, stykający się z pacjentem z nadciśnieniem tętni­czym, powinien przy pomocy szczegółowego badania starannie określić, czy pacjent cierpi na poddającą się leczeniu postać nadciśnienia (phaeochromo-cytoma, jednostronna choroba nerek, aldosteronizm pierwotny, zwężenie cieśni tętnicy głównej). Hypertensio essentialis. Cechy. Stopień wzrostu ciśnienia tętniczego okreś­lamy według klasyfikacji opracowanej przez Keitha i Wagenera. W grupie I skurczowe ciśnienie krwi wynosi 150 do 175 mm Hg, a rozkurczowe 90 do 95 mm Hg, chociaż to ostatnie bywa niekiedy prawidłowe. Podczas odpoczyn- ku i snu ciśnienie krwi opada często do prawidłowych granic. W grupie II ciśnienie skurczowe krwi wynosi 160 do 185 mm Hg, a rozkurczowe 90 do 100 mm Hg lub więcej. Podczas odpoczynku i snu ciśnienie krwi opada i cza- sami może nawet dochodzić do granic prawidłowych. W grupie III ciśnienie skurczowe krwi wynosi 200 do 300 mm Hg, a rozkurczowe 100 do 130 mm Hg. W grupie IV ciśnienie krwi skurczowe wynosi ponad 200 mm Hg, a ciśnenie krwi rozkurczowe — 130 do 140 mm Hg. Grupa I. Występowanie u osób pomiędzy 20 i 55 r. życia; czasem bywa otyłość; dobry ogólny stan zdrowia; bywa prawidłowe ciśnienie rozkurczowe; brak powiększenia serca lub nieprawidłowości w zakresie serca; obniżenie ciśnienia krwi często do granic normy podczas odpoczynku lub snu; brak składników patologicznych w moczu lub najwyżej obecność jakie-.goś z nich oraz białka; minimalne zmiany w siatkówce (oftalmoskopia) o cha­rakterze nieznacznego zwężenia lub niewielkiego stwardnienia tętniczek bez ich skurczu. Grupa II: występowanie u osób między 20 a 55 r. życia lub star­szych; często otyłość; niekiedy ból głowy; bywa moczenie nocne; czasem po­większenie serca; badanie moczu (często wałeczki ziarniste lub szkliste, bądź jedne lub drugie łącznie z białkomoczem); zmiany w siatkówce (wziernikowa­nie dna oka) polegają na zwężeniu tętnic i ich wężykowatości, żyły uciśnięte na skrzyżowaniu tętnic z żyłami oraz braku lub tylko minimalnym skurczu naczyń. Grupa III: występowanie u osób między 20 a 55 r. życia lub starszych, znacznie częściej u mężczyzn; ból głowy; czasem krwawienie z nosa; zawro­ty głowy; nierówność chodu; często duszność wysiłkowa; często moczenie nocne i wielomocz; utrata wagi; powiększenie serca,- wzmożenie drugiego tonu nad tętnicą główną; niekiedy obrzęki zależne od postawy ciała; badanie moczu (białko, wałeczki, stałość xciężaru właściwego); czasem zwiększenie mocznika we krwi; zmiany siatkówki w postaci (oftalmoskopia) wylewów krwawych, wysięków, skurczu naczyń, ale bez obrzęku brodawki nerwu wzro­kowego. Grupa IV: występowanie u osób między 20 a 55 r. życia, znacznie częściej u mężczyzn, zwłaszcza u Murzynów; zaburzenie widzenia; często silne bóle głowy; duszność; kołatanie i powiększenie serca; stwardnienie tętnicy promieniowej; badanie moczu (białko, wałeczki, krwiomocz), zmiany w siat­kówce (oftalmoskopia); wyraźne kurczowe i organiczne zwężenie tętniczek, wylewy krwawe, wysięki i obrzęk brodawki nerwu wzrokowego; rokowanie poważne. Glomerulonephritis chronica et subacuta. Cechy. Ciśnienie krwi jest pod­niesione, ale zwykle w mniejszym stopniu niż w przypadkach ustalonego nad­ciśnienia samoistnego (grupa III i IV). Ale przy mniejszym wzroście ciśnie­nie w zapaleniu nerek nie wykazuje wahań charakterystycznych dla łagod­niejszych okresów nadciśnienia samoistnego (grupa I i II). Zwykle skurczowe ciśnienie krwi waha się od 160 do 180 mm Hg, a rozkurczowTe od 100 do 120 mm Hg, lecz w niektórych przypadkach ciśnienie skurczowe może osiągać 250 mm Hg, a ciśnienie rozkurczowe 150 lub więcej. Glomerulonephritis acuta (ostra choroba Brighta). Cechy. Ciśnienie krwi jest często podniesione w umiarkowanym stopniu, chociaż może być prawid­łowe, albo wzrasta nieznacznie, jeżeli ogólne zakażenie lub toksyczne uszko­dzenie układu sercowo-naczyniowego uniemożliwia ogólny odczyn naczynio­wy. Może ono wystąpić niespodziewanie i wcześnie znikać, albo — jak to widuje się w większości przypadków — wzrasta ono stopniowo i stopniowo ustępuje, odpowiadając w przybliżeniu przebiegowi zajęcia nerek. Insufficientia valvularum semilunarium aortae (rheumatica seu syphilitica). Cechy. Ciśnienie skurczowe jest wysokie, a ciśnienie rozkurczowe bardzo niskie, z reguły występuje chybkie tętno, chociaż towarzyszące uszkodzenie zastawki dwudzielnej może znacznie modyfikować tak ciśnienie krwi, jak i tętno. Pyelonephritis chronica. Cechy. Nadciśnienie występuje w około 50% przy­padków zaawansowanego obustronnego zapalenia miedniczek nerkowych i nerek. Ogólne osłabienie; niekiedy objawy niedrożności dróg mo­czowych; ból w okolicy lędźwiowej; czasem nawracające rzuty gorączki; ropomocz i niekiedy krwiomocz; pielografia. Eclampsia. Cechy. Wystąpienie wysokiego ciśnienia krwi w przebiegu ciąży powinno skłaniać do podejrzewania o zatrucie, przedrzucawkowe. Ciśnienia tętnicze wahające się między 125 i 150 każe podejrzewać ten stan, podczas gdy powyżej 150 mm Hg i w połączeniu z innymi objawami zatrucia ma po­ważne znaczenie. Ciąża; ból głowy; znużenie; zaburzenie widzenia; obrzęk; zmniejszenie ilości moczu; białkomocz. Nadciśnienie skurczowe wieku podeszłego. Cechy. Stan ten nie ma większe- go znaczenia i polega na wyraźnym podniesieniu się ciśnienia skurczowego bez zmiany ciśnienia rozkurczowego u starszych ludzi ze stwardnieniem du- żych tętnic. Syndroma Kimmelstieli-Wilsoni (glomerulosclerosis intercapillaris). Cechy. Nadciśnienie jest jedną z głównych cech tego zespołu. Długotrwała cukrzyca, zwykle niedostatecznie leczona; retinopathia diabetica; często neuropatia; białkomocz; hipoalbuminemia i hiperglobulinemia (frakcja alfa 2); obrzęk; biopsja nerek. Coarctatio aortae. Cechy. Ciśnienie krwi zarówno skurczowe, jak i roz­kurczowe jest wysokie w zakresie tętnic kończyn górnych, lecz niskie w tęt­nicach dolnych kończyn (i tętnicy głównej brzusznej). Rozszerzenie i wężykowatość tętnic sutkowych wewnętrz­nych, międzyżebrowych, łopatkowych i głębokich nadbrzusznych; długi mruk skurczowy w okolicy przedsercowej; badanie radiologiczne. Degeneratio polycystica renum congenita. Cechy. Nadciśnienie występuje wcześniej lub później, nawet przed pojawieniem się niewydolności nerek. Zwykle jest pierwszym objawem tego stanu. Wywiad rodzinny; często wyczuwalna nerka; bywa krwio­mocz; w końcowym okresie niewydolność nerek; badanie radiologiczne. Uszkodzenie jednej nerki. Cechy. Jest to niekiedy poddająca się leczeniu przyczyna powstania nadciśnienia. Zwykle żaden z objawów nie dotyczy nerek; pielografia przemawia za zanikową lub nieczynną nerką; arteriografia nerek (wykazuje zamknięcie tętnic nerkowych); ustąpienie nadciśnienia ^po usunięciu nerki. Phaeochromocytoma (paraganglioma). Cechy. Występują dwa zespoły: je­den przebiega z nadciśnieniem napadowym, drugi — z trwałym nadciśnieniem. W pierwszej postaci napady trwają od minut do godzin, a w drugiej — nad­ciśnienie upodabnia się do nadciśnienia samoistnego. Postać napadowa: napady pulsującego bólu głowy, koła­tanie serca, drżenie, zatarcie pola widzenia i wzrost ciśnienia krwi z prawid­łowym ciśnieniem pomiędzy napadami. Postać trwała: przebieg podobny do nadciśnienia samoistnego, próby benzodioksanowa i regitynowa, jeśli ciśnie­nie jest podwyższone, próba histaminowa przy ciśnieniu prawidłowym; wzrost wydalania katecholamin z moczem; pielografia i odma zaotrzewnowa; nie­kiedy wymacuje się guz. Morbus Conni (hiperaldosteronizm, aldosteronizm pierwotny). Cechy. W większości przypadków tej rzadkiej choroby występuje nadciśnienie, reti­nopathia hypertensiva i powiększenie serca. Brak obrzęków. Występowanie u dorosłych; okresowe epizody osłabienia mięśniowego; wielomocz i pragnienie; niekiedy tężyczka; obniżenie zawar­tości potasu w surowicy, wzmożenie zawartości CO,, zwiększenie łub prawid­łowy poziom sodu w surowicy i zwiększone pH surowicy i moczu;zmiany elektrokardiograficzne wskazują na niedobór potasu; badanie radiologiczne okolicy nadnerczy; leczenie przez usunięcie guza nadnerczy (zwykle gruczolak, czasem rak). Mniej częste przyczyny. Porphyria; fistula arterio venosa (ciśnienie skurczo­we); dissociatio atrioventricularis completa (ciśnienie skurczowe); asphyxia; syndroma Cushingi (z powodu guza nadnerczy, jajnika, grasicy lub gruczo-laka zasadochłonnego przysadki); acromegalia; necrosis corticis renum bilate-ralis; amyloidosis; polycythaemia rubra vera; Polyarteriitis nodosa; lupus erythematosus disseminatus; tuberculosis renum (czasami); tumor Wilmsi; carcinoma renis (czasami); encephalitis; haemorrhagia meningealis et menin-gismus.; podawanie leków — nadciśnienie odwracalne (adrenalina', efedryna, amfetamina, kortykoidy, noradrenalina itp.); stenosis ostii venosi sinistri (czasami); Vitium cordis (czasami); angina pectoris (często lekki wzrost ciś­nienia krwi); morbus Whipple; hyperthyreoidismus (umiarkowany wzrost ciśnienia skurczowego); wzrost ciśnienia śródczaszkowego z jakiejkolwiek przyczyny; zespół dolnego nefronu (przetaczanie krwi niezgodnej grupowo, niedokrwistość hemolityczna, oparzenia, alkaloza, zatrucie sulfonamidami, udar cieplny, ciężki uraz mięśni, nieurazowe niedokrwienie mięśni, hemoglobi­nuria, fawizm, zatrucie pewnymi czynnikami roślinnymi i chemicznymi, zwłaszcza rtęcią, szczawianami, kwasem winowym i kantarydyną, itp.); papilli­tis necrotisans; napady drgawek.