Zaburzenia mowy są liczne, różniąc się stopniem nasilenia od całkowitej niemoty do niewielkiego upośledzenia artykułowania. Zmiany tego rodząju są zależne od zaburzeń czynnościowych lub organicznych w niektórych ogni­wach mechanizmu kompleksowego, który odpowiada za zrozumiałe wypo­wiedzi. Zaburzenia mowy dzielimy na trzy. grupy: postać psychogenna (czynnościowa), w której zaburzenia mowy występują w połączeniu z choro­bami, które uszkadzają wyższe czynności nerwowe; postać afatyczna, w któ­rej utrata lub zaburzenie mowy jest wynikiem uszkodzenia mózgu, obejmu­jącego mózgowe ośrodki mowy lub związane z nimi drogi przewodzące; dysartria, w której występuje utrata lub zaburzenie mowy wskutek wady artykulacji. Do czynnościowych (psychogennych) zaburzeń mowy należą rozmaite za­kłócenia, z których większość wymaga tylko wzmianki. Jąkanie się wystę­puje w wyniku skurczu mięśni artykulacyjnych przy usiłowaniu mówienia. Jeżeli występuje skurcz toniczny, ma miejsce całkowita niemota, jeżeli skurcz powraca, występuje wielokrotne powtarzanie pierwszej sylaby — jąkanie się. Seplenienie jest czynnościowym zaburzeniem mowy artykułowanej; w lalacji i bełkotaniu występuje wielokrotne zastępowanie lub omijanie spółgłoski; „r" jest zastąpione przez „1"; ,,f" przez ,,w"; ,,k" przez ,,t" itp. Zaburzenie to jest normalną cechą dzieciństwa, a spotyka się je w niektórych zaburzeniach umysłowych, chociaż czasami pojawia się u zupełnie normalnych osób. Zdol­ność mówienia bywa opóźniona u dzieci, które są opóźnione w rozwoju umy­słowym. W idiotyzmie bywa niemota lub jedynie paplanie, chrząkanie lub echolalia. Zupełną niemotę widuje się w różnych postaciach otępienia, a cza­sami w histerii, ale czasem bywa ona także wynikiem całkowitej afazji motorycznej wrodzonej lub nabytej. Różnicowanie pomiędzy organicznymi a czynnościowymi zaburzeniami mowy wymaga więc niekiedy wielkiej ostroż­ności i wnikliwego badania. Afazja jest stanem, w którym występuje utrudnienie mówienia, nazew­nictwa, pisania lub czytania, albo jakiekolwiek połączenie tych zmian obok niewłaściwego używania lub perseweracji słów, przy braku upośledzenia umysłowego lub porażenia mechanizmu ruchowego artykulacji. Definicja wy­maga pewnego wyjaśnienia z uwagi na pojęcie „braku upośledzenia umysło­wego", w którym afazja często kojarzy się z osłabieniem inteligencji wskutek zaburzeń w mowie wewnętrznej, która stanowi istotną część umysłowej czyn­ności mózgu, a każde uszkodzenie ośrodków mózgowych powiązanych z mo­wą musi oczywiście kolidować w pewnym zakresie z aktywnością umysłową. Zdarza się to rzeczywiście w przypadkach afazji czuciowej, w których wystę­pują zmiany w dwu obszarach czuciowych mowy. Obecnie uważa się, że istnieją cztery ośrodki mowy, dwa czuciowe i dwa ruchowe, umiejsco­wione u większości osób w lewej półkuli mózgowej. Jeden z obszarów czu­ciowych jest usytuowany w tylnej części pierwszego i drugiego zwoju skroniowego i magazynuje pamięciowe obrazy słuchowe słów. Drugi obszar czuciowy zajmuje zakręt kątowy w dolnej części płata cie­mieniowego i magazynuje pamięciowe obrazy wzrokowe słów. Obszar pomię­dzy tymi dwoma polami w tylnej części płata skroniowego i zakręcie nadbrzeżnym także uważa się za związany z formułowaniem mowy. Z rucho­wych obszarów mowy, zakręt Broca'i, które jest umiejscowione przy tylnym końcu trzeciego zakrętu czołowego, jest ruchowym ośrodkiem mowy, a drugi ośrodek znajdujący się u podstawy drugiego zakrętu czoło­wego, powyżej pola Broca'i, jest związany z pisaniem. Te cztery obszary są połączone włóknami nerwowymi, które przechodzą przez podkorową substan­cję białą, cieśń płata skroniowego i zewnętrzną torebkę jądra soczewkowa-tego. Są one także połączone ze wzgórzem i odpowiadającymi im polami prze­ciwnej półkuli mózgu poprzez spoidło wielkie mózgu i spoidło przednie. Z tego krótkiego opisu mogłoby wydawać się, że swoiste umiejscowienie urazu lub choroby, wywołujących czynnościowe zaburzenia mowy, jest prostą sprawą, ale jest to dalekie od prawdy. Po pierwsze, opisane wyżej obszary, chociaż uważane za ośrodki, nie stanowią ograniczonych struktur nerwowych o sta­łej czynności 1 ustalonej lokalizacji. Po drugie, z praktycznych spostrzeżeń wydaje się być niemal pewnym, że mechanizmu mowy jako całości nie można podzielić na kilka części, z których każda opiera się na ustalonej grupie ko­mórek nerwowych, lecz że raczej jest to proces czuciowo-ruchowy umiejsco­wiony w okolicy wieczka (operculum) lewej półkuli mózgowej, z wyraźną zależnością całości czynności od nienaruszenia nie tylko całego właśnie opi­sanego układu, lecz także całego mózgu. Afazja bywa całkowita (globalna, ośrodkowa), ruchowa (słowna, wykonaw­cza, ekspresyjna, Broca) albo czuciowa (Wernickego, odbiorcza). Afazja cał­kowita jest wywołana uszkodzeniem niszczącym dużą część ośrodków mowy dominującej półkuli mózgowej. Pacjent zwykle nie jest zdolny powiedzieć więcej niż kilka słów, nie może czytać ani pisać i nie może zrozumieć więcej niż kilku bardzo prostych słów lub zwrotów. Afazja ruchowa jest wynikiem uszkodzenia pola Broca'i, podkorowej białej substancji wyspy, albo zewnętrz­nej torebki jądra soczewkowatego. Pacjent jest niezdolny mówić samorzutnie, czytać głośno, albo powtarzać to, co słyszy i nie może zwykle pisać, ale wy­daje się, że rozumie, przynajmniej częściowo, to, co się mówi do niego zwy­czajnie. Bywa on zdolnym do wymówienia kilku słów takich jak „tak" lub „nie" i może powtarzać tylko te słowa wciąż bez przerwy, jeśli się go do tego zmusza. Jednak pod wpływem pobudzenia lub gniewu może on wymó­wić kilka dobrze znanych powiedzeń lub pieśni, wypowiedzianych dla wypeł­nienia luk, co być może jest wynikiem aktywności odpowiedniego niedominu-jącego, nieuszkodzonego pola przeciwległej półkuli mózgowej. Niekiedy pa­cjenci z afazją ekspresyjną bywają zdolni do powtórzenia kilku wypowie­dzianych słów, do mówienia głośno i do przepisywania słów. Stan ten nosi nazwę „aphasia motorica transcorticalis". Czasami, jak w przypadku ostre) afazji Broca'i, zdolność pisania pozostaje nienaruszona, a zdolność czytania i rozumienia mowy mówionej również nienaruszona, wykazując, że siły inte­lektualne i mowa wewnętrzna nie są zaburzone; określa się to jako „aphasia motorica subcorticalis". Afazja czuciowa zwykle występuje jako złożony ze­spół składający się zasadniczo z utraty zdolności rozumienia mowy mówionej (agnozja słowna słuchowa) i pisanej (agnozja słowna wzrokowa) oraz braku zdolności pisania (agraphia). Pacjent jest zdolny mówić, lecz używa niewłaś­ciwych słów. W głuchocie słownej słuch nie jest upośledzony, lecz istnieje niezdolność pojmowania mówionych słów; w ślepocie słownej wzrok nie jest upośledzony, ale istnieje niezdolność rozumienia słów pisanych. Czasami po­jawiają się względnie czyste postacie agnozji słownej słuchowej i agnozji słownej wzrokowej. W głuchocie słownej uszkodzenie dotyczy albo samego ośrodka rozumienia słyszanych słów w okolicy skroniowej kory mózgowej, albo jest podkorowe i izoluje ośrodek od obwodu. Ilość zakłóceń mowy samo­rzutnej zależy w części co najmniej od umiejscowienia uszkodzenia. Jeżeli istnieje zajęcie okolicy podkorowej, nienaruszenie ośrodka pamięci słucho­wej słów zachowuje mowę wewnętrzną i pozwala mówić pacjentowi samo­rzutnie z łatwością wysłowienia się i przypuszczalnie właściwie, a jego zdol­ność pisania jest nieupośledzona. Jeśli sam ośrodek korowy jest zniszczony, mowa wewnętrzna ulega zaburzeniu i w wyniku — chociaż pewne samorzut­ne wypowiedzi są możliwe — są one zwykle wydatnie nie zharmonizowane (afazja żargonowa). Cechą tego uszkodzenia jest niezdolność pacjenta do oce­niania własnych pomyłek słownych. W ślepocie słownej uszkodzenie znowu może być korowe lub podkorowe, a to ostatnie bywa często połączone z nie­dowidzeniem połowiczym. Pacjent ze ślepotą słowną wykazuje w mniejszym lub większym stopniu zaburzenia mowy, zależnie od tego, czy używa on swej pamięci słuchowej czy wzrokowej, głównie w procesie mowy wewnętrznej. W tym ostatnim przypadku mowa samorzutna jest bardziej upośledzona niż w pierwszym. Z reguły klinicznie głuchocie słownej towarzyszy w większym lub mniejszym rozmiarze ślepota słowna. Kiedy stwierdzi się te wszystkie składowe — włącznie z agrafią, zespół taki określa się jako afazję Wernic-kego, afazję czuciową lub afazję odbiorczą. Dyzartria pojawia się w wyniku uszkodzenia aparatu wykonawczego bez na­ruszonej czynności umysłowej, z prawidłowym rozumieniem i pamięcią słów. Jest to czyste zaburzenie ruchowe mięśni artykułujących i bywa wywołane osłabieniem mięśniowym, sztywnością, ataksją lub ruchami mimowolnymi. Oczywiście o takich przyczynach dyzartrii, jak rozległe zmiany warg, języka, podniebienia i krtani, wystarczy tylko wspomnieć. Na podstawie powyższego opisu oczywiste jest, że rozróżnienie między afazją i dyzartria klinicznie biorąc nie jest bezwzględne, a z uwagi na to oraz ze względu na znaczenie praktyczne w przedstawionych niżej chorobach wy­stępuje zarówno afazja, jak i dyzartria. Haemorrhagia cerebri. Cechy. Afazja jest często skutkiem napadu poraże­nia połowiczego (prawostronne porażenie połowicze u osób praworęcznych, lewostronne u osób leworęcznych). Afazje przejściowe są nadzwyczaj częsta, występują przynajmniej w połowie przypadków. Trwała afazja jest rzadsza; około połowa pacjentów odzyskuje mowę. Różne postacie afazji i ich lokaliza­cyjne znaczenie omówiono wyżej. Nawet bez wyraźnej afazji utrudnienie mówienia i zwolnienie szybkości mowy są częste. Jeśli nie występuje rzeczy­wista afazja, utrudnienie mowy polega raczej na trudnościach artykułowania niż wyrażania się. Głos jest gruby i niewyraźny, spółgłoski wargowe są nie­właściwie wymawiane, a z powodu zakłóceń fizycznych, które powoduje po­rażenie połowy języka, warg i mięśni policzka, wysławianie się zlewa się, jest niewyraźne i o niskim tonie. W wywiadzie — napad udaru mózgowego ze śpiączką, powstający nagle lub bardziej stopniowo; powrót do świadomości po około 24 godzinach z odczynem gorączkowym; istnienie porażenia połowiczego, częściowego lub całkowitego, twarzy, kończyny górnej i dolnej; stopniowe powracanie odruchów po porażonej stronie, z późniejszą sztywnością i wzmo­żeniem głębokich odruchów oraz z odruchem Babińskiego; pacjent zwykle po 40 roku życia, z objawami zmian w zakresie tętnic; przekrwienie naczyń tar­czy nerwu wzrokowego; czasem podwyższone ciśnienie krwi. Thrombosis cerebri (encephalomalacia). Cechy. Typowa afazja powstaje, jeżeli zmiany w tętnicach mózgowych dotyczą odgałęzień środkowych naczyń mózgu. Różne postacie afazji i znaczenie jej umiejscowienia przedstawiono wyżej. Występowanie u starszych osób lub u dorosłych ze zmia­nami kiłowymi; często objawy zwiastunowe; stopniowy rozwój (porażenie zaczyna się od jednej ręki i rozszerza się); utrata świadomości pojawia się znacznie rzadziej, łub w zaawansowanym okresie (w kile zwykle nie wystę­puje); tętnice często wyraźnie zmienione miażdżycowe-; ciśnienie krwi jest raczej niskie. Embolia cerebri (encephalomalacia). Cecńy. Jak w zakrzepie. Występowanie u młodych osób; zjawia się w ostrym lub podostrym septycznym zapaleniu wsierdzia, w ostrej chorobie zakaźnej lub w zwężeniu lewego ujścia żylnego; nagły rozwój bez objawów zwiastunowych; utrata świadomości raczej nie występuje; częste drgawki; zator może poja­wiać się wszędzie; porażenie połowicze, zwykle przemijające. Abscessus cerebri. Cechy. Częściowa głuchota słowna może występować przy powstaniu ropnia w lewym obszarze skroniowo-klinowym. Tumor cerebri. Cechy. Mogą powstać różne postacie afazji, zależne od umiejscowienia się guza i wciągnięcia różnych ośrodków przy szerzeniu się. Guz naciekający może powodować całkowitą afazję. Guz w polu motorycz-nym mowy może wkraczać na ośrodek mowy w polu Broca guz obszaru ciemieniowego po stronie lewej bywa przyczyną ślepoty i głuchoty słownej. Guz płata potylicznego, szerząc się na zakręt kątowy, może wywołać ślepotę słowną. Guz rdzenia kręgowego bywa przyczyną utrudnienia artykulacji (dyzartria). Hysteria. Cechy. Afazja histeryczna jest paradoksalna i wielopostaciowa i zwykle różni się od afazji organicznej w osobliwy sposób, zgodnie z kapry­sami pacjenta. Tak więc, dla przykładu, chory wykazuje różne sztuczki w into­nacji i akcentowaniu głosu. Istnienie innych objawów histerii, zwłaszcza porażenia połowiczego pochodzenia histerycznego. Hemicrania. Cechy. Przejściowa afazja pojawia się niekiedy 'i bywa okre­sowa. Towarzyszy niedowidzeniu połowiczemu i zwykle poprzedza ból migre­nowy. Sclerosis multiplex (sclerosis disseminata, sclerosis insularis). Cechy. Zabu­rzenia mowy są całkowicie pochodzenia artykulacyjnego i powodują skando­wanie staccato, lub wypowiedzi sylabowe, które, chociaż są objawem klasycz­nym, występują rzadko. Mniejsze przeszkody w artykułowaniu są jednak częste, zwłaszcza wymawianie niewyraźnie i wybuchowo; b, d, g oraz mono­tonny głos, w którym sylaby są wypowiadane z wahaniem i wolno. Ataxia Friedreichi. Cechy. Mowa jest w tej chorobie charakterystyczna; pacjent mówi z wahaniem, sylabami i eksplozywnie. Wynika to z braku koordynacji mechanizmu mięśni artykułujących i oddechowych. Przy próbie mówienia mięśnie wydechowe i głosowe ulegają silnym skurczom, ale otwór głośni pozostaje zamknięty. Po pewnym wysiłku powietrze przechodzi przez głośnię, powodując charakterystyczny głośny, wybuchowy dźwięk. Paralysis progressiva. Cechy. Artykulacja zlewa się i drży; początek zdania względnie wyraźny, ale zakończenie jest nieartykułowane i cedzone. Naj­częściej trudnymi wyrażeniami do wypowiedzenia są te, które zawierają spół­głoski językowe lub wargowe. Chorea progressiva chronica (chorea Huntingtoni). Cechy. Mowa jest po­wolna i z wahaniem, ewentualnie staje się niewyraźna. Paralysis cerebri infantum. Cechy. W przypadkach wrodzonych dziecko nigdy nie nauczy się mówić. W tych przypadkach, w których początek wystę­puje po nauczeniu się przez dziecko mówienia, pozostaje afazja motoryczna, czasami okresowa, innym razem częściowa lub całkowita. Prawie we wszyst­kich przypadkach nauczenie się mówienia przychodzi powoli. Artykulacja jest powolna, z wahaniem lub jąkaniem się; towarzyszy temu nasilona mimika i ślinienie się. Nierzadko przyjmuje ona postać lalacji. Myasthenia gravis. Cechy. Na początku mowa jest prawidłowa lub o noso­wym tonie, albo nieco zaburzona. Przy kontynuowaniu mówienia objawy te nasilają się aż do wystąpienia całkowitej anartrii, która znika po odpoczynku. Paralysis agitans (morbus Parkinsoni). Cechy. Z postępem choroby głos staje się słaby, świszczący i monotonny. Artykulacja (jak i chód) nabywają charakteru bezwiednego przyspieszenia. Pacjent zaczyna mówić powoli, ale ma skłonność do przyspieszania, tak że końcowe sylaby są wymawiane po­spiesznie. Paralysis postdiphtherica. Cechy. Głos staje się nosowy, a pewne spół­głoski są zmieniane , tak że mowa artykułowana jako całość jest niewyraźna. Niewyraźność artykulacji wzrasta, kiedy pacjent pochyli się ku przodowi, a zmniejsza się lub znika przy leżeniu z głową odchyloną ku tyłowi. W wywiadzie — błonica dwa do trzech tygodni wcześniej; podniebienie jest porażone najwcześniej (mowa nosowa, zwracanie pokarmu przez nos); czasem utrata zdolności akomodacji albo podwójne widzenie lub zez; niekiedy zachowana reakcja źrenic na światło obok utraty zdolności ako­modacji; bywają inne porażenia (tułów, kończyny, przepona); ujemny test Schicków; posiew z gardła. Paralysis bulbaris (paralysis glosso-labio-laryngealis). Cechy. Wskutek po­stępującego osłabienia mięśni artykułujących z zanikiem i drżeniem mowa staje się coraz bardziej niewyraźna. Najwcześniej pojawia się utrudnienie wy­mawiania spółgłosek 1, r, n, s, t (językowe), następnie dźwięków o, u, p, b, m. Głos jest często nosowy w wyniku porażenia podniebienia, później mowa bywa mało zrozumiała. Stopniowy rozwój; mowa ulega zaburzeniu jako pierwsza; osłabienie i zanik języka i warg z drżeniem włókienkowym i przykurczami; utrudnienie połykania; kapanie śliny z ust, zwracanie płynów przez nos; częściowa reakcja zwyrodnienia; w końcu wyniszczenie. Paralysis pseudobulbaris. Cechy. Występuje grube, niezrozumiałe artykuło­wanie, przypominające prawdziwe porażenie opuszkowe. Bywa całkowita anartria. W wywiadzie — porażenie połowicze po jednej stronie, do którego dołącza się później porażenie połowicze po drugiej stronie; wycieka­nie śliny z ust; utrudnienie połykania; nie stwierdza się zaniku lub drżenia włokienkowego zajętych mięśni; nadmierna pobudliwość (śmiech i płacz); chodzenie drobnymi krokami. Paralysis faciei. Cechy. Spółgłoski wargowe, p i b oraz wargowo-zębowe f i v są niezrozumiałe, zwłaszcza wtedy, gdy porażenie jest obustronne.. Alcoholismus acutus. Cechy. Artykulacja zlewa się, co zwłaszcza zaznacza się w wymawianiu spółgłosek wargowych i językowo-zębowych. Jest to tylko stan przejściowy. Wielu alkoholików zdaje sobie sprawę z ich własnych trud­ności w wymowie. Chcąc skompensować te trudności wypowiadają oni pewne słowa z namaszczeniem i niewłaściwym naciskiem, co zwodzi ich. Chorea (chorea Sydenhami). Cechy. W ostrych przypadkach mowa staje się wahająca, przerywana i bywa nawet ograniczona do szeptu. Idiotismus. Cechy. W najniższej postaci rozwoju paplanie, chrząkanie i echo-lalia są charakterystyczne. Dochodzi także do używania słów wynalezionych przez siebie. Lalacja i jąkanie występują często.. Ataxia cerebellaris congenita. Cechy. Mowa jest wahająca, skandowana i zwykle wymawiana wybuchowo. Rodzinny i wrodzony charakter (17 do 35 lat); zataczanie się; słanianie, chwianie się lub chód jak w upojeniu alkoholowym; zakłóce­nie prawidłowości, niepewność, a niekiedy drżenie przy ruchach kończyn gór­nych; asynergia; dysdiadochokineza; odruchy kolanowe wzmożone; czasem zanik nerwu wzrokowego; brak zniekształceń. Degeneratio lenticularis progressiva (morbus Wilsoni). Cechy. Charaktery­stycznym objawem choroby jest zaburzenie mowy i połykania. Dysartria ce­chuje się zlewaniem się spółgłosek i niewymawianiem ostatnich sylab. W okresach końcowych bywa całkowita dysartria. Charakter rodzinny choroby; występowanie pod koniec dru­giego dziesiątka lat życia; przebieg przewlekle postępujący z zejściem śmier­telnym (w ciągu kilku miesięcy do kilku lat); drżenie drobnofaliste o typie jak w drżączce porażennej; narastająca sztywność mięśni niekiedy prowadzi do przykurczów; utrudnienie połykania; zmiany psychiczne (emocjonalizm i postępujące otępienie). Myxoedema (obrzęk śluzowaty). Cechy. Mowa — podobnie jak i inne czyn­ności motoryczne — raczej zwolniona i monotonna; zgrubiałe wargi przyczy­niają się do tego, iż mowa staje się czasem niezrozumiała. Mniej częste przyczyny. Paralysis ascendens acuta; brominismus; intoxica-tio nicotino; meningitis gummosa; polyneuritis; myelitis; fractura cranii; haemorrhagia epiduralis; psychoneurosis; epilepsia (jako następstwo napadu lub jego ekwiwalentu psychicznego); paralysis nervi hypoglossi unilateralis (pourazowa); myopathia facioscapulohumeralis Landouzy-Dejérine; tabes dor-salis; athétose double; simulatio i melancholia; sclerosis lateralis amyotrophica; polyneuritis acuta; atrophia musculorum progressiva; syndroma infundibulare; intoxicatio narcoticis; arteriesclerosis cerebri (przejściowo wskutek skurczu naczyń); graviditas; morbus Raynaudi (przejściowa afazja); uraemia (przejścio­wa afazja); hypoglycaemia; przedawkowanie środków uspokajających; ence-phalitis St. Louis; encephalopathia e hypertensione; botulismus; thrombosis arteriae cerebelli inferioris posterioris; zabiegi operacyjne na mózgu; morbus Alzheimeri; udar cieplny (dysartria z bezładem); atrophia cerebelli; ciężka utrata krwi; nephritis; typhus abdominalis; pneumonía; malaria; neoplasma cerebelli; wrodzona głuchota; cretinismus; morbus Little.