Powiększenie dziąseł może zależeć od wielu czynników przyczynowych. Często jest ono związane z czynnikami miejscowymi, jak nieprzestrzeganie zasad higieny jamy ustnej, zaleganie resztek pokarmowych, oddychanie przez usta lub nadmierna czynność zgryzu. Równie często czynnikiem przyczy­nowym przerostu lub rozrostu dziąseł bywają choroby ogólne. Rozrost i roz­siane zwłóknienie dziąseł oraz powiększenie dziąseł są raczej objawem niż odrębną jednostką chorobową. Przerost i rozrost dziąseł stwierdza się z re­guły u dzieci i młodzieży po wyrzynaniu się zębów mlecznych i stałych. Miejscowy proces zapalny i uraz. Cechy. Nieprzestrzeganie higieny jamy ustnej, gromadzenie się kamienia nazębnego, nieprawidłowe ustawienie zębów, wadliwe punkty styku, niezwykłe sposoby czyszczenia zębów, nadmierna czynność zgryzu, podrażnienie przez niedopasowane korony, przystawki pro­tetyczne lub ortodontyczne oraz oddychanie przez usta — oto czynniki wio­dące do przerostu dziąseł. Charakteryzuje się on błyszczącą, gładką po­wierzchnią obrzękłej tkanki o kolorze jaskrawoczerwonym lub o odcieniu purpurowym, która łatwo krwawi. Często w obecności sprzyjających czyn­ników miejscowych sprawa rozpoczyna się jako ograniczony proces, obej­mujący dziąsła między zębami, ale taka patogeneza oraz wtórne zakażenie sprzyjają szerzeniu się zmian przerostowych, tak że stopniowo zajęte zostają całe dziąsła. Ostry ropień zębodołowy (abscessus alveolaris acutus). Cechy. Silny ból i ostre obrzmienie mogą się ograniczać do dziąsła, lub też mogą w znacznym stopniu obejmować okostną szczęk, a nawet doprowadzić do obrzmienia całej połowy twarzy. Ostry pulsujący ból; czasem gorączka; może dojść do samo­istnego wydobycia się ropy; czasem tworzą się zachyłki; badanie rentge­nowskie. Rak dziąsła (Carcinoma gingivae). Cechy. Najczęstszym typem nowotworu złośliwego, atakującego dziąsło, jest rak płaskonabłonkowy. Inne guzy złoś­liwe, jak włókniakomięsak, mięsak mięśni poprzecznie prążkowanych i złośli­we chłoniaki, widuje się rzadko. Do najwcześniejszych objawów raka dziąsła należą zgrubienia, ubytki i rozwinięte ogniska leukoplakiL Rak brodawko-waty jest najwolniej wzrastającym nowotworem złośliwym dziąsła. Jest to miękki, duży, kalafiorowaty twór, rzadko prowadzący do przerzutów. Zmiany powierzchowne są umiarkowanie wzniesione, rumieniowate, ziarniste i nie-bolesne, szerzą się często po powierzchni dziąsła i łatwo krwawią. Powierzch­nia tych zmian może być guzkowata, wielko- lub drobnobrodawkowata; pra­wie zawsze dochodzi do zajęcia kości i przerzutów do szyjnych węzłów chłonnych. Zmiany przerzutowe w podszczękowych, twarzowych lub szyjnych węzłach chłonnych zdarzają się częściej w guzach żuchwy niż w guzach szczęki górnej. Zapalenie dziąseł u ciężarnych (gingivitis gravidarum). Cechy. U 35°/o cię­żarnych stwierdza się około 2 miesiąca ciąży mniej lub więcej zaznaczony rozrost dziąseł. Opisano kilka typów rozrostu: rozrost brodawek dziąsła; rozrost i malinowe zabarwienie wolnych krawędzi dziąseł; uogólniony rozrost dziąseł z obrzmieniem, podrażnieniem i znacznym przerostem; wresz­cie guz ciążowy. Występowanie w czasie ciąży; występowanie w okresie pokwitania tak u chłopców, jak i u dziewcząt; cofanie się zmiany po porodzie lub po okresie dojrzewania. Mięsak (sarcoma). Cechy. Jest to pospolity guz dziąsła, często nazywany nadziąślakiem (epulis). Choroba rozpoczyna się jako mały, miękki, uniesiony guzek o sfałdowanej powierzchni, przypominający tkankę ziarninową. Może się on pojawić w każdym miejscu wzdłuż krawędzi szczęk lub rowka policz­kowego, najczęściej jednak spotyka się go w linii złączenia kości szczęki górnej, lub też w okolicy dolnej szczęki w miejscach połączenia składowych części żuchwy; niekiedy powstaje on z tkanek okostnej w okolicy zębodołu, z ozębnej lub wreszcie ze szpiku przegrody kostnej, oddzielającej dwa zęby. Odmiany okostnowe powodują twarde, nieregularne, zwykle nieco obłe obrzmienie. Powierzchnia guza może w każdym wypadku stać się obnażona, czerwona, guzkowata i wtórnie owrzodziała, o miękkiej, łatwo krwawiącej powierzchni; guz ma znaczną skłonność do szerzenia się na tkanki otaczające. Występowanie zwykle przed osiągnięciem wieku „nowo­tworowego"; zwykle szybki wzrost i szerzenie się; nieznaczny ból; brak za­jęcia węzłów chłonnych, jeśli nie nastąpi wtórne zakażenie; czasem prze­rzuty (twarz, czaszka lub inne okolice ciała); biopsja. Nadziąślak (epulis). Cechy. Guz ten ma wygląd polipowaty lub jest osa­dzony na szerokiej podstawie wzdłuż grzebienia zębodołowego, zwykle przed pierwszym zębem trzonowym. Na ogół zmiana jest widoczna na zewnętrznej powierzchni grzebienia dziąsłowego, ale części guza mogą się przebijać na wylot i ukazywać po stronie językowej. Guz jest zwykle niepodatny, lekko zasiniony, bez owrzodzeń, o podstawie przymocowanej do wolnej krawędzi dziąsła i do szyjki pobliskiego zęba. Powolny wzrost; niebolesność; badanie rentgenowskie; biopsja. Dysplasia monostotica fibrosa (kostniejący włókniak, włókniakokostniak, kostniak). Cechy. W razie wystąpienia dysplazji szczęki najczęstszą dole­gliwością jest zniekształcenie twarzy, obrzmienie kości szczękowej lub trzonu żuchwy, z miejscową wrażliwością uciskową i bólem (lub bez), a często rów­nież z nieregularnym przemieszczeniem zębów. Guz jest twardym guzkowa- tym tworem, jego powierzchnia jest zwykle wypukła, gładka, o regularnych zarysach, nabłonek jest ciasno napięty nad powierzchnią. Powolny wzrost; brak zajęcia węzłów chłonnych; badanie rentgenowskie. Torbiel okołozębowa (cystis periodontalis). Cechy. Rozróżnia się trzy od­miany takich torbieli, stanowiących wysłaną nabłonkiem jamę, wypełnioną płynną lub półpłynną treścią, z torebką zbudowaną z tkanki łącznej. Są to: torbiel przywierzchołkowa, boczna i resztkowa. Często torbiele nie powodują objawów, ale może występować ból zęba, wrażliwość uciskowa, obrzmienie, nieprzyjemny smak w ustach, związany zwykle z przedostawaniem się zawar­tości torbieli. Wzrost jest zwykle powolny, ale stałe powiększanie się torbieli z ewentualnym samoistnym drenażem może doprowadzić do zapalenia szpiku. Torbiele rozwijają się wyłącznie na podłożu istniejącego zapalenia lub zapal­nego ziarniniaka przywierzchołkowego. Badanie rentgenowskie. Zębiak (odontoma). Cechy. Jest to określenie grupowe obejmujące wiele łagodnych guzów i torbieli, powstających z zarodków zębowych lub rozwija­jących się zębów. Zębiak pęcherzykowy, lub torbiel zębopochodną, stwierdza się zwykle podczas lub też po drugim ząbkowaniu w postaci obrzmienia wy­rostka zębodołowego w okolicy zębów dwukorzeniowych lub trzonowych gór­nej lub dolnej szczęki; współistnieje z nimi brak jednego lub kilku zębów w tej okolicy. Brakujący ząb czy zęby znajdują się w torbieli kostnej, zamkniętej włóknistą torebką, która zwykle zawiera lepki płyn, a czasem i drobiny zęba. Jeśli torebka zębowa jest bardzo zgrubiała, można znaleźć nie wyrżnięty ząb, otoczony masą tkanki włóknistej i mocno zniekształcony (zębiak włóknisty); zębiaki włókniste są zwykle mnogie, a skłonność do ich powstawania stwierdza się u dzieci z krzywicą. Czasami zgrubiała torebka kostnieje miejscami, zawierając twory zbudowane z jednego lub wszystkich trzech elementów zęba (dentyny, cementu i emalii), lub też małe, nieprawidło­wo ukształtowane zęby. Jeżeli opisana powyżej zgrubiała torebka ulega skost­nieniu, odnajduje się ząb wlepiony w masę cementu (cementoma — niespoty­kana u człowieka). Odontoma radiculare wychodzi z brodawki już po utwo­rzeniu korony zęba, w chwili gdy powstają jego korzenie; zawiera on wobec tego dentynę i cement, a nie zawiera emalii. Zębiaki złożone zbudowane są z nieregularnych, bezkształtnych mas dentyny, cementu i emalii. Odontoma radiculare i odontoma compositum są twardymi guzami, związanymi z zę­bami. Czasami tworzy się zatoka wydzielająca ropę. Badanie rentgenowskie. Przewlekły ropień zębodołowy (abscessus alveolaris chronicus). Cechy. Bar­dzo często nie stwierdza się widocznego obrzmienia. Po ustąpieniu ostrego bólu pozostaje lekko zgrubiały twór, który jest wyrostkiem zębodołowym o przerosłej okostnej; okolica ta może być wrażliwa na ucisk. Zwykle też z dziąsła w okolicy wierzchołka uszkodzonego zęba tworzy się okresowo wydzielająca zatoka, która może czasem drążyć, otwierając się w okolicy innego zęba. Ropnie okołowierzchołkowe mogą nie powodować żadnych obja­wów miejscowych. Bywa stałe zapadanie na zdrowiu, nerwoból lub zapalenie stawów; badanie rentgenowskie. Brodawczak (papilloma). Cechy. Guz spotyka się w tkankach dziąsła nie tak często jak w miękkim podniebieniu, migdałku, języku lub języczku. Jest to nieruchomy lub uszypułowany miękki twór, wychodzący z samego dziąsła. Powierzchnia jego jest często pokryta nitkowatymi wyrostkami, sterczącymi z powierzchni nowotworu, które wrzodzieją. W wielu przypadkach jest to po prostu mały nieruchomy guzek. Kilak (późna kiła wrodzona; gumma; syphilis congenita tarda). Cechy. Rozlane, niebolesne, na pół chełboczące obrzmienie dziąsła, które może przy­pominać ropień zębodołowy. Ulega ono rozpadowi, tworząc głębokie, oddzie­lające martwicze strzępki, nieregularne owrzodzenie o ostrych brzegach, o pełzających obrysach, często podminowane i otoczone stwardniałą tkanką. Inne objawy kiły; dodatnie próby serologiczne. Martwica szczęki (necrosis maxillae). Cechy. Ból i obrzmienie dziąseł i twa­rzy; następnie tworzy się ropień, skierowany ku wnętrzu jamy ustnej, lub na zewnętrznej powierzchni twarzy bądź szyi. Wydzielina jest cuchnąca, a sondą można wymacać martwą kość. Obecność czynnika przyczynowego, jak uraz, próchnica zębów, kiła, gruźlica, zatrucie rtęcią, fosforem, bizmutem, promienica lub zmiany skórne; czasem gorączka i inne objawy zakażenia ogólnego; badanie rentgenowskie. Nadliczbowe zęby. Cechy. Może istnieć wiele zębów nadliczbowych; za­zwyczaj są one dobrze ukształtowane. Sródbłoniak (endothelioma). Cechy. Guz ten przypomina mięsaka (p. wyżej). Szczególna postać, szkliwiak (adamantinoma), czyli torbiel wielokomorowa, może dochodzić do znacznej wielkości i rozwija się niemal z reguły w pobliżu kąta żuchwy. Szpiczak (myeloma). Cechy. Guz ten powoduje rozdęcie wyrostka zębodoło-wego, ale czasem przebija ścianę kostną i nacieka miękkie tkanki. Występowanie przed 25 rokiem życia; powolny wzrost; stwierdzenie zajęcia innych kości; badanie rentgenowskie; biopsja. Promienica (actinomycosis). Cechy. Choroba rozpoczyna się powstaniem małego guzka, który następnie mięknie, tworząc zachyłki, z których wydziela się rzadka treść i charakterystyczne żółte ziarenka. Sprawa może przypominać przewlekły ropień zębodołowy. Otaczające tkanki są stwardniałe. Występowanie u ludzi stykających się z bydłem; podstępny początek; czasami bardzo silny ból; twarde, obrzmiałe węzły chłonne szyi; wyniszczenie; obecność ziarenek promieniowca. Mniej częste przyczyny. Ostra i przewlekła białaczka; chrzęstniak; naczy-niak; tłuszczak; śluzak; zieleniak; stosowanie dilantiny (rozrost dziąseł); mło­dzieńcza niedoczynność tarczycy i zaburzenia czynności przysadki; dojrzewa­nie; menstruacja; gnilec; niedobory pokarmowe; wrodzony przerost dziąseł) stosowanie barbituranów (rozrost dziąseł); zaburzenia czynności jajników; cukrzyca (lekki przerost); choroba Handa-Schiillera-Christiana; krwiak; ziarrii-niak ropny; nadziąślak; nadczynność przytarczyc; guzy wychodzące z mniej­szych ślinianek; czerniak; przerzutowe guzy kości; mięsak kostny; mięsak włóknisty; gruczolak.