Omdlenie jest zespołem objawów charakteryzującym się nagłym przejścio­wym osłabieniem, upadkiem sił, oszołomieniem, znacznym osłabieniem tętna, bladością twarzy i warg, zimnym potem, ochłodzeniem kończyn; kulmina­cyjnym punktem jest upadek chorego oraz stan mniej lub więcej głębokiej nieświadomości, chyba że proces uległ przerwaniu przed wystąpieniem jego skutku ostatecznego. Podstawowy mechanizm omdlenia polega albo na nagłym zmniejszeniu "metabolizmu mózgu w wyniku zadziałania czynników krążenio­wych lub metabolicznych, bądź zależy od czynników psychicznych. Klinicznie omdlenia można podzielić jak następuje: przypadki wskutek spadku ciśnienia tętniczego krwi, pojawiające się charakterystycznie wtedy, gdy wystąpi dysproporcja między objętością krwi a pojemnością łoża naczy­niowego (utrata krwi, zwiększenie pojemności łoża naczyniowego lub połą­czenie tych czynników); omdlenie o mechanizmie psychicznym (histerycz­ne); omdlenie wskutek hiperwentylacji; omdlenia, występujące wskutek zaburzeń krążenia lub metabolizmu mózgowego; przypadki, w których przyczyną jest choroba serca; omdlenie związane z niemiarowością serca oraz omdlenie związane z kaszlem (omdlenie występujące pod koniec długo trwającego napadu kaszlu). U młodych osób omdlenie ma zwykle niewielkie znaczenie, ale u starszych może być sprawą poważną. Wszelkie choroby osłabiające i wyczerpania pro­wadzą do jawnej skłonności do omdleń, która może przechodzić w rzeczy­wiste omdlenie. Ból, uraz, narażenie na nadmierne gorąco lub zimno oraz nagłe zmiany ciśnienia atmosferycznego mogą powodować omdlenie. Petit mai w padaczce można pomylić z omdleniem, ale nie ma objawów wyżej poda­nych. Ostra utrata krwi. Cechy. Obfite krwawienie jawne, krwioplucie, wymioty krwawe, krwotok jelitowy, krwawienia maciczne (menorrhagia, metrorrhagia), krwotoki po porodzie, rozerwanie tętnicy, pęknięcie żylaków, krwawienie z nosa itd.) lub krwawienie utajone (owrzodzenie dwunastnicy, pęknięcie ciąży pozamacicznej, przeciek z tętniaka, pęknięcie śledziony lub wątroby, krwawienie pooperacyjne itd.) może być powodem omdlenia wskutek dyspro­porcji między objętością krwi a pojemnością łoża naczyniowego. Dowody utraty krwi (przypadki jawne); typowe objawy przedmiotowe wyżej wymienione; spadek ciśnienia tętniczego krwi (ciśnienie skurczowe poniżej 80 mm Hg u osób o uprzednio normalnym ciśnieniu); wy­równanie w pozycji leżącej, które może się utrzymywać lub nie, a to zależnie od ostrości krwawienia i od efektów postępowania leczniczego. Omdlenie wskutek obniżenia ciśnienia krwi w naczyniach. Cechy. W wy­niku rzeczywistego groźnego lub wyimaginowanego urazu występuje fizjolo­giczne przygotowanie do ucieczki, której jeśli przeszkadza się, pojawia się omdlenie. Ten odczyn występuje w sposób charakterystyczny w razie znacznego lęku, spowodowanego bodźcem mniej lub więcej istotnym; jest on, oczywiście, skutkiem rozszerzenia naczyń mięśni z następowym nagroma­dzeniem krwi i w ten sposób wiąże się ze zmniejszeniem objętości krwi krą­żącej, której nie wyrównuje skurcz mięśni. Odczyn ten stanowi w rzeczy­wistości pierwsze stadium wstrząsu. Obecność pobudzającego wydarzenia, mniejszego lub większego; typowe objawy wyliczone wśród uwag ogólnych na początku niniejszego rozdziału; spadek ciśnienia krwi; utrzymywanie się odczynu przez minuty lub godziny. Hypoglycaemia (przedawkowanie insuliny lub odczyn poinsulinowy; hypo-glycaemia idiopathica; hyperinsulinismus). Cechy. Omdlenie występuje, jeśli poziom cukru we krwi jest niski. Morbus Addisoni. Cechy. Napady omdlenia występują wskutek astenii ser-cowo-naczyniowej i mogą kończyć się niepomyślnie. W czasie takiego na­padu tętno jest słabo wyczuwalne i niemiarowe. Hypersensitivitas sinus arteriae carotidis (omdlenie wskutek odruchu wazo-depresyjnego z zatoki szyjnej i odmiana mózgowa nadwrażliwości odrucho­wej zatoki szyjnej). Cechy. W postaci wazodepresyjnej nadwrażliwości zatoki szyjnej występuje spadek ciśnienia krwi, powodując napady zawrotów głowy, osłabienia, omdlenia, a niekiedy nawet drgawek wskutek odruchów spowo­dowanych pobudzeniem zatoki. W odmianie mózgowej nadwrażliwości odru­chowej zatoki szyjnej ogniskowy skurcz naczyń mózgowych powstaje wsku­tek pobudzenia zatoki; następstwem jest zawrót głowy, osłabienie i omdlenie w nieobecności zmian w ciśnieniu krwi oraz częstości tętna; często obserwuje się poprzedzające połowicze zaburzenia czucia, porażenie połowicze, a nawet ogniskowe drgawki. Odtworzenie napadów za pomocą ucisku na jedną łub obie zatoki szyjne; niekiedy występują zmiany tętna lub ciśnienia krwi; w odmia­nie mózgowej stwierdza się odchylenia od normy w obrazie elektroencefalo-graficznym. Syncope hystericum. Cechy. Jest to częsta przyczyna omdleń, zwłaszcza wśród kobiet. Występowanie częściej u kobiet; brak zmian tętna, ciśnie­nia krwi, zabarwienia powłok i oddychania; rzadko nietrzymanie odchodów; czasem drżenie powiek; rzadkie występowanie przy braku audytorium; etiolo­gia wyłącznie psychiczna. Syndroma e hyperventilatione. Cechy. Jako wynik hiperwentylacji, która sama przez się jest zwykle albo objawem nastawienia histerycznego, lub też towarzyszy lękowi, może występować stan nieświadomości. Występowanie czynników przyczynowych; omdlenie, czę­sto poprzedzone przez zaburzenia czucia (ręce, stopy, twarz), oszołomienie; zawrót głowy; tężyczka (rzadko); bezdech (oddechy zwykle krótkie, powierz­chowne, szybkie) poprzedza dolegliwości o kilka minut; niekiedy ból w klatce piersiowej; brak dowodów organicznej choroby serca lub płuc. Hypotensio orlhostatica. Cechy. Osłabienie, upadek sił, omdlenie, a nawet napad drgawkowy może występować wraz z przybraniem postawy pionowej wskutek zaburzenia' regulacji mechanizmu zapewniającego utrzymanie ciśnie­nia krwi w pozycji stojącej. Spadek zarówno ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczo­wego wraz z nagłą zmianą pozycji z poziomej na pionową; obecność jakiejś choroby zasadniczej, która wywołuje zaburzenie w autonomicznym układzie nerwowym okresowo (ciąża, przedłużony wypoczynek, gwałtowne wysiłki fizyczne, ciężka niedokrwistość, wysoka gorączka, odwodnienie, sympatecto-mia ze wskazań lekarskich, przyjmowanie środków blokujących zwoje w związku z nadciśnieniem tętniczym itd.) lub stale (wiąd rdzenia, jamistość rdzenia kręgowego, polyneuritis itd., często samoistnie); ustępowanie obja­wów wraz z poprawą schorzenia zasadniczego, jeśli oczywiście daje się je poprawić; zwykle brak zmian akcji serca mimo spadku ciśnienia krwi w przy­padkach trwałych. Uszkodzenia serca na tle nadciśnienia lub miażdżycy. Cechy. Pacjent czę­sto cierpi w końcowych okresach wskutek upadku sił lub ciężkich napadów omdlenia, które zjawiają się nagle i charakteryzują się drgawkami, drobnymi kurczami oraz chrapliwym oddechem i zimnymi potami. Pacjenci cierpiący na niewydolność wieńcową mogą doznawać omdlenia w czasie wysiłku. Stenosis ostii arleriosi sinistri (zwężenie lewego ujścia tętniczego). Cechy. Wczesnymi objawami są zawroty głowy i omdlenia wskutek niedostatecznego ukrwienia mózgu. Arteriosclerosis cerebri (stwardnienie tętnic mózgu). Cechy. Mogą poja­wiać się niebezpieczne napady omdlenia, zwłaszcza jeśli towarzyszą im obja­wy podobne do stenokardycznych. Udar cieplny. Cechy. Omdlenie pojawia się po narażeniu na działanie go­rąca. Po lekkich napadach pacjenci szybko wracają do zdrowia po umiesz­czeniu w chłodnej atmosferze; w innych przypadkach stan nieświadomości może kończyć się głęboką śpiączką lub śmiercią. Syndroma Adams-Stokesi. Cechy! Omdlenie występuje przy nagłych zmia­nach w akcji serca (nienormalne impulsy komorowe; częstoskurcz komoro­wy; trzepotanie komór; zahamowanie czynności węzła przedsionkowo-komoro-wego) i może być skojarzone z drgawkami o charakterze padaczkowym, chra­paniem i sinicą. Ciężkość objawów zależy od czasu trwania niedotlenienia mózgu (wstrzymania dowozu tlenu do mózgu). Odruchowe zatrzymanie akcji serca. Cechy. Zahamowanie czynności serca za pośrednictwem nerwu błędnego (odśrodkowa część odruchu) może docho­dzić do skutku odruchowo pod wpływem bodźców pochodzących z przewodu żołądkowo-jelitowego, nosogardzieli, oka, ucha, dróg oddechowych, zatoki szyjnej (p. wyżej), jak też z wyższych połączeń w ośrodkowym układzie ner­wowym. W syncope vago-vagalis drogami dośrodkowymi są zakończenia czuciowe nerwu błędnego, a być może również językowo-gardłowego, których pobudzenie w zakresie gardła, krtani lub przełyku powoduje nagłe zatrzy­manie akcji serca i omdlenie. Wykazanie zatrzymania akcji serca o różnym czasie trwa­nia w wyniku pobudzenia gałązek doprowadzających łuku odruchowego, któ­rego drogę odśrodkową stanowi zawsze nerw błędny; ustąpienie napadu po zablokowaniu nerwu błędnego atropiną. Mniej częste przyczyny. Insufficientia valvularum semilunarium aortae (nie­dotlenienie mózgu); tachycardia paroxysmalis (niedotlenienie mózgu); nad­ciśnienie w krążeniu małym (po wysiłku); vitia cordis congenita (po wysiłku); anaemia chronica gravis (zaburzenie metabolizmu mózgowego); methęmoglo-binaemia (zaburzenie przemiany materii mózgu); neuralgia nervi glossopharyn-gei (odruchowe zatrzymanie akcji serca, p. wyżej); nagłe uszkodzenie trze w (ulcus pepticum perforatum, ileus acutus, pneumothorax acutus, embolia arte-riae pulmonalis, thrombosis seu embolia arteriae mesentericae, pancreatitis haemorrhagica acuta itd.); pęknięcie zastawki tętnicy głównej; pęknięcie tętniaka tętnicy głównej do tętnicy płucnej; wdychanie szkodliwych gazów (gaz świetlny, gaz ściekowy, tlenek węgla, pary benzyny i gazo liny, gaz błot­ny, siarkowodór, fosforowodór, pary znieczulające itd.); tumor cerebri; absces-sus cerebri; choroby błędnika; wpływ leków (nitrogliceryna, azotyn amylu, azotyn sodu itd.); myelitis transversa regionis cervicalis; morbus Raynaudi; narcolepsia; occlusio arteriae coronariae acuta (niedokrwienie mózgu lub ból); tamponada serca,- wstrząs opłucnowy; zbyt szybkie zmniejszenie ciśnie­nia płynów zatrzymanych w jamach ustroju (cewnikowanie pęcherza, para-centeza, nakłucie klatki piersiowej); wypuszczenie nadmiernej ilości płynu mózgowo-rdzeniowego.