Owrzodzenie aftowe (ulcus apthosum). Cechy. Drobny, ale nadzwyczaj bo­lesny wrzód albo owrzodziałe ognisko najczęściej występuje na koniuszku języka, ale często również po obu stronach wędzidełka pod językiem, na wę-dzidełku dolnej wargi i w innych miejscach dziąseł. Pojawiają się małe owrzo­działe wykwity o uniesionej, czerwonej lub czerwonawożółtej podstawie, oto­czone strefą zapalną zwykle o zabarwieniu żywoczerwonym. Rozmiękającą warstwę powierzchowną można usunąć, przy czym odsłania się otwarta, nie­zwykle bolesna powierzchnia. Owrzodzenia mogą być pojedyncze, częściej jednak są mnogie. W chwili cofania się jednego rzutu mogą wystąpić nowe świeże zmiany. Zwykle brak zaburzeń ogólnych, choć zdarzają się zwiastu­nowe objawy żołądkowo-jełitowe; mogą wystąpić i często występują małe wykwity opryszczkopodobne, pojedyncze lub mnogie, poprzedzające owrzo­dzenia; w zeskrobinach stwierdza się Streptobaccillus; wielopostaciowość ze skłonnością do nawrotów. Wrzodziejące zapalenie jamy ustnej (stomatitis ulcerosa; stomatitis foetida). Cechy. Septyczne zakażenie jamy ustnej może być skutkiem różnych przyczyn (np. podrażnienia przez zesputy ząb, kwasy, zasady lub rtęć). Towarzyszyć mu może powstawanie pęcherzyków, które po pęknięciu przekształcają się w małe powierzchowne owrzodzenia. Proces obejmuje zwykle całą błonę ślu­zową jamy ustnej. Zwykły wrzód urazowy (ulcus traumaticum simplex). Cechy. Zwykłe wrzody o ciężkim przebiegu mogą występować na brzegach języka w wyniku draż­nienia przez próchnicze zęby o ostrych krawędziach. Wrzód ma zwykle po­szarpany, a nawet pełzający zarys i brzegi nieostre, nieregularne, ale rzadko podminowane. Z reguły owrzodzenie jest wypukłe, nieraz z guzkiem odpo­wiadającym zmienionemu zębowi; otoczone jest ono czerwoną, zapalną ob­wódką. Dno owrzodzenia jest zwykle czerwonawe lub czerwonawożółte i po­kryte wilgotną, śluzowatą masą zawierającą strzępki martwicze. Podstawa owrzodzenia może być nieco stwardniała, ale nie bardzo twarda, nie sprawia wrażenia kawałka drewna czy tektury jak w raku. Sprawa jest uporczywa i ciągnie się, dopóki działa czynnik przyczynowy. Stwierdzenie źródła podrażnienia (zepsuty ząb lub wadliwa proteza zębowa); niewielkie tylko stwardnienie węzłów chłonnych lub brak odczynu z ich strony; szybkie wyzdrowienie po usunięciu przyczyny. Wrzody okresu ząbkowania. Cechy. U niemowląt mogą się pojawić małe, płytkie owrzodzenia w miejscach, w których język styka się z wyrzynającym się zębem. Zmiany te zalicza się do wrzodów urazowych. Półpasiec (herpes zoster). Cechy. Stopniowo pojawiają się małe pęcherzyki, usadowione na lekko przekrwionej podstawie, które następnie mogą się otwie­rać tworząc ogniska, z których sączy się czysta, żółtawa surowica. Rak języka (carcinoma linguae). Cechy. Guz może obejmować każdą część języka, ale częściej występuje na jego grzbiecie i na brzegach trzonu. Naj­wcześniejszym objawem przedmiotowym może być owrzodzenie, występujące czasem przed pojawieniem się uchwytnego stwardnienia, a czasem dopiero po osiągnięciu przez guz pewnej wielkości. Guz posiada gładką, czerwoną powierzchnię, ostro odcinającą się od błony śluzowej, lub też jest pokryty postrzępioną tkanką martwiczą i brudną septyczną ziarniną. Cechą charakte­rystyczną guza są zwykle brzegi wałowate i wystające, z rzadka wysztanco-wane, a prawie nigdy nie podminowane. Owrzodzenie ma skłonność do szyb­kiego tworzenia grzybiastych wyrośli; wówczas powstaje twór o dziwacznym, kalafiorowatym wyglądzie i guzkowatej powierzchni. Powierzchnia jest zwykle pokryta surowiczo-ropną, cuchnącą mazią, guz jest dość bolesny i łatwo krwawi z powierzchni. W miarę powiększania się owrzodzenia nabiera twar­dości kamienia; wszystkie tkanki otaczające owrzodzenie są również twarde. Występowanie najczęściej u mężczyzn po 40 roku życia; w wywiadzie stany długotrwałego podrażnienia języka (nierówne zęby, tytoń, leukoplakia, kilak); postępujący wzrost; wczesne zajęcie podszczękowych węzłów chłonnych, które stają się twarde i nieruchome; wcześnie rozpoczy­nająca się utrata wagi, potem szybkie wychudzenie i wyniszczenie. Kiła trzeciorzędowa języka (owrzodzenie kilakowe; syphilis tertiaria linguae; ulceratio gummosa). Cechy. Zmiana może być powierzchowna lub głęboka. Powierzchowne kilaki rozpoczynają się jako małe nacieki w śluzówce i tkance podśluzowej, które ulegają owrzodzeniu, tworząc płytkie, często nieregularne kratery, z towarzyszącym przewlekłym zapaleniem i szczelinami języka oraz z leukoplakia. Stwardnienie początkowe zdarza się rzadko, ale jeśli w oto­czeniu ma miejsce zwłóknienie śródmiąższowe, zmiana może być twarda. Głę­boki kilak, usadowiony zwykle w tylnym odcinku linii środkowej, rozpoczyna się jako twarde obrzmienie, które następnie mięknie i wrzodzieje, tworząc niebolesny, głęboki wrzód o nierównych, miękkich, spadzistych ścianach i o dnie pokrytym grubą warstwą lepkiej mazi, zawierającej tkanki martwicze. Drugorzędowa kiła języka (wykwity na błonie śluzowej; syphilis secundaria linguae). Cechy. Umiejscowionymi na języku objawami tego okresu choroby są mnogie, powierzchowne, małe, okrągłe i bolesne owrzodzenia; brzegi ich są ostre, a dno szarawe; są one zlokalizowane wzdłuż krawędzi i na koniuszku języka i współistnieją z innymi wykwitami na błonie śluzowej. Podobne zmiany spotyka się- też na śluzówce jamy ustnej, łącznie z krawędzią ust. Pierwszorzędowa kiła języka (syphilis primaria linguae; ulcus durum). Ce­chy. Objaw pierwotny może wprawdzie wystąpić na języku, ale nie jest to w żadnym razie tak częste umiejscowienie jak wargi. Jest on częstszy u męż­czyzn niż u kobiet. Zmiana rozpoczyna się w postaci małej grudki, która wrzodzieje. Owrzodziały objaw pierwotny cechuje się wypukłą powierzchnią i wyraźnym skórzastym stwardnieniem podstawy. Okres inkubacji 5—6 dni do 6 tygodni; wczesne i znaczne powiększenie szyjnych węzłów chłonnych, zwykle obustronne, nie zawsze znaczniejsze po stronie zajętej, często jednak z jednym węzłem bardziej po­większonym niż reszta (węzeł satelitarny lub pilotujący); brak silnego bólu; stałe wydostawanie się szarawej, surowiczo-ropnej wydzieliny; w wysięku obecny krętek blady; próby serologiczne dodatnie lub ujemne. Gruźlicze owrzodzenie języka (ulcus tuberculosum linguae). Cechy. Naj­częstsze umiejscowienie na koniuszku lub z boku języka i w jego przedniej połowie oraz na policzku. Początkowo stwierdza się niestwardniały twór o wy­glądzie tkanki ziarninowej, którego powierzchnia wkrótce ulega rozpadowi i wrzodzieje, doprowadzając do powstania nieregularnych ognisk bolesnych owrzodzeń o powierzchni pokrytej szarawobiałą mazią z tkanki martwiczej. Owrzodzenia mają skłonność do łatwego krwawienia, nie mają tendencji do gojenia i są zazwyczaj mnogie. Powiększenie węzłów chłonnych jest późnym objawem, prawie bez wyjątku związanym z wtórnym zakażeniem owrzodzeń przez drobnoustroje ropotwórcze. Silny ból, zakażenie węzłów chłonnych; brak dodatnich prób serologicznych (w odróżnieniu od kilaka); brak stwardnienia i obecność miękkich, chełbocących węzłów, a nie twardych i kulistych (w odróżnieniu od raka); w zeskrobinach mogą być obecne prątki gruźlicy; obecność zmian gruźliczych w innym miejscu ustroju, zwłaszcza w płucach. Krztusiec (peitussis). Cechy. W następstwie wielokrotnych obrażeń wędzi-dełka przez dolne siekacze przy napadach kaszlu może dojść do owrzodzenia wędzidełka. Mniej częste przyczyny, łryszczycą; promienica; pęcherzyca; sprue; poło­wicze zapalenie języka z opryszczką; błonica; mięsak; rak wodny (przez sze­rzenie się z policzka); przewlekłe wrzodziejące zapalenie jamy ustnej (przez szerzenie się z dziąseł); zatrucie rtęcią; ospa; ospa wietrzna; angina Vmcenta; ziarniniak chłonny pachwin; rumień wielopostaciowy; alergie lekowe; język geograficzny.