Ostry nieżyt błony śluzowej jamy ustnej (stomatitis catarrhalis acuta). Ce­chy. Zmiana może być ograniczona do dziąseł i warg lub też może się szerzyć na całą powierzchnię jamy ustnej, obejmując i język. Początkowo występuje powierzchowne zaczerwienienie i wysychanie błony śluzowej, potem zaś do­chodzi do wzmożonego wydzielania i do obrzmienia języka, który jest obłożo­ny i nosi ślady odciśnięte przez zęby. Siedliskiem najsilniejszych objawów zapalnych jest zwykle okolica wargowo-dziąsłowa. Drobniuteńkie obszary na­błonka ulegają często przekształceniu w małe, płytkie i dość bolesne owrzo­dzenia. Pryszczykowe zapalenie jamy ustnej (Stomatitis aphthosa; Stomatitis herpe­tica, vesicularis seu follicularis). Cechy. W tej odmianie obok bardziej lub mniej zaznaczonych zmian zapalnych w jamie ustnej pojawiają się małe, uniesione, okrągłe lub owalne pęcherzyki, o średnicy 2—5 mm, które po paru godzinach pękają, tworząc małe owrzodzenia o szarawym dnie i jaskrawoczer-wonych brzegach. Najczęściej spotyka się je na wewnętrznej powierzchni warg, na brzegach języka i na policzkach. Afty mogą ulegać zlewaniu się, tworząc duże, nieregularne owrzodzenia (postać zlewająca się). W ciężkich przypad­kach sprawa może się szerzyć na fałdy łuków podniebiennych i na gardło. Pęcherzyki pojawiają się w kolejnych rzutach. Czasem bywa ich zaledwie kilka, a niekiedy cała jama ustna jest nimi usiana. Występowanie zwykle u dzieci do lat 3, często wraz z za­burzeniami pokarmowymi, choć widuje się również i u dorosłych; ból; obło­żony język; nieprzyjemny zapach z ust; ogólne niedomaganie, utrata łaknie­nia, lekka gorączka; sprawa trwa 7—14 dni. Wrzodziejące zapalenie jamy ustnej (Stomatitis ulcerosa). Cechy. Proces chorobowy rozpoczyna się na granicy dziąseł, które stają się obrzmiałe, za­czerwienione i łatwo krwawią. Tworzą się owrzodzenia, których dno pokry­te jest szarawobiałą, silnie przytwierdzoną błoną. Owrzodzenia szerzą się wzdłuż brzegów dziąseł górnej i dolnej szczęki; wargi i śluzówka policzków są obrzmiałe, ale rzadko dochodzi do owrzodzeń w tych miejscach. Występowanie w warunkach antysanitarnych, często w po­staci epidemicznej; bolesność przy ruchach żucia; nieprzyjemna woń z ust; ślinotok; powiększone podszczękowe węzły chłonne; nieznaczne objawy ogól­ne lub zupełny ich brak; wyzdrowienie zwykle w ciągu 5—10 dni przy in­tensywnym leczeniu. Pleśniawki (Stomatitis parasitica; Stomatitis mycotica; soor). Cechy. Ta po­stać zapalenia jamy ustnej rozpoczyna się zwykle na języku i szerzy się we wszystkich kierunkach, tak że stopniowo może obejmować wargi, policzki, podniebienie, dziąsła, migdałki podniebienne, gardło, krtań, a nawet przewód pokarmowy aż do zastawki krętniczo-kątniczej. Zmiany mają wygląd nieco uniesionych, perłowobiałych plamek, które się stopniowo powiększają i łączą. Utworzona w ten sposób błona daje się łatwo zdrapać, odsłaniając nie zmie­nioną błonę śluzową lub — 'jeśli proces szerzy się w głąb — krwawiącą po­wierzchnię z niewielkimi owrzodzeniami. Występowanie głównie u osłabionych, wyniszczonych nie­mowląt, cierpiących na zaburzenia trawienne lub jelitowe; suchość jamy ust­nej i obłożony język; zazwyczaj nie ma objawów ogólnych (poza ewentual­nymi powikłaniami wyniszczającej lub zakaźnej choroby pierwotnej); stwier­dzenie grzybka Candida albicans (Monilia albicans). Kiła drugorzędowa. Cechy. Wykwity na śluzówkach jamy ustnej należą do dość częstych zmian w II okresie kiły. Występują one na brzegach języka, na jego dolnej powierzchni w pobliżu koniuszka i na grzbiecie, na języczku i łukach podniebiennych, czasami na migdałkach podniebiennych lub na tylnej ścianie gardła; najczęstszym jednak umiejscowieniem jest wewnętrzna po­wierzchnia warg, gdzie spotyka się często grudki na powierzchni zewnętrz­nej przechodzące w wykwity na błonie śluzowej. Mają one postać dużych lub małych, okrągłych lub nieregularnych płytek o szarobiałyrri zabarwieniu, pokrytych lepką wydzieliną. Błona śluzowa otaczająca płytki nie jest wy­bitnie czerwona, jeśli nie jest podrażniona. Zmiany mogą ustępować szybko, zwłaszcza pod wpływem leczenia ogólnego, czasem jednak nawracają lub są wyjątkowo uporczywe. W wiele lat po wyleczeniu można stwierdzić okrągłe, perłowobiałe, gładkie plamy. Występowanie w 4 do 12 tygodni po zakażeniu, czyli w 5— 6 tygodni od zmiany pierwotnej; wykwity na skórze; ból gardła; uogólnione powiększenie węzłów chłonnych; czasem ograniczone łysienie; niedokrwistość; niekiedy gorączka i ból głowy; czasem bóle promieniujące do kości, przede wszystkim w nocy; dodatnie próby serologiczne. Zatrucie substancjami żrącymi. Cechy. Wszystkie substancje żrące, dostając się do ust, powodują silne podrażnienie, zapalenie, nadżerki, owrzodzenia, lub nawet martwicę i oddzielanie, martwiczych tkanek. Błona śluzowa zmie­nia swe zabarwienie: staje się biaława pod działaniem kwasu karbolowego, szarawa — ługu, żółtawa — kwasu azotowego, brunatnawa lub czarna — kwasu siarkowego lub solnego. Mogą się tworzyć wypukłe strupy, po których odpadnięciu odsłaniają się bolesne, żółtawoszarawe owrzodzenia o mniej lub więcej zaczerwienionych i obrzmiałych brzegach. Najdotkliwsze zmiany obej­mują brzegi warg, język i podniebienie miękkie. Jeśli zmiany obejmują rozległe obszary, dochodzi do obrzęku zapalnego, który może sięgać aż do głośni, utrudniając oddychanie. W wywiadzie połknięcie trucizn żrących (jak ług, amoniak, kwas siarkowy, azotowy lub solny, fenol, lizol); gwałtowne zapalenie gardła, przełyku i żołądka; ogólne wyczerpanie, zapaść i śmierć, jeśli nie uda się natychmiast zobojętnić lub usunąć trucizny. Zgorzelinowe zapalenie jamy ustnej (rak wodny; Stomatitis gangraenosa; noma). Cechy. Sprawa rozpoczyna się jako mały, twardy, wrażliwy na dotyk guzek, pojawiający się na dziąśle lub policzku; później dołącza się obrzmienie i obrzęk. Zmiana może być bolesna, ale z reguły nie jest przyczyną większych dolegliwości. Łagodne przypadki mogą się goić bez znaczniejszych zniekształ­ceń, w większości przypadków jednak proces martwiczy szybko się rozszerza, przebija policzek i niszczy nawet z dala położone odcinki twarzy. Występowanie w okresie zdrowienia po ostrych schorze­niach gorączkowych u wycieńczonych dzieci lub w związku z chorobami krwi (agranulocytoza, białaczka); gorączka i biegunka; bardzo nieprzyjemna woń oddechu; powiększone węzły podszczękowe i szyjne; obrzęk stóp; majaczenia; ogólne osłabienie; zwykle szybkie zejście śmiertelne w ciągu 1—2' ty­godni. Kilak (gumma; syphilis tertiaria). Cechy. Kilaki mogą występować w każdej części jamy ustnej, ale najczęstsze ich umiejscowienie stanowi górna po­wierzchnia podniebienia miękkiego, migdałek podniebienny, tylna ściana gardła, podniebienie twarde i język. Kilaki są pojedyncze lub mnogie, wiel­kości grochu lub orzecha laskowego, Czasem są one rozsiane, nadając tkan­kom skórzastą twardość, częściej jednak są ograniczone i wyczuwalne jako wyraźne guzki. Po rozpadzie kilaka powstaje owrzodzenie o ostrych brzegach. Jeśli doszło do rozpadu całego kilaka, brzegi owrzodzenia są utworzone przez zdrowe tkanki, częściej jednak wykazują one stwardnienie. Głęboko umiejsco­wione kilaki stają się przyczyną owrzodzeń o głęboko podminowanych brze­gach, lub komunikujących się z powierzchnią przez małe otwory. Bardzo czę­sto cechą charakterystyczną są pełzające lub festonowate brzegi. Owrzodzenie gojące się wzdłuż jednego brzegu, a szerzące się wzdłuż drugiego jest zwykle spowodowane kilakiem, choć może też mieć charakter gruźliczy. Owrzodze­nia na podniebieniu twardym przebijają się często do jamy nosowej. Owrzo­dzenia kilakowe są niekiedy nadzwyczaj bolesne. W procesie gojenia dużych owrzodzeń dochodzi często do znacznych zniekształceń. Występowanie w 2 do 10 lat od zakażenia, niekiedy dużo wcześniej lub później; w wywiadzie objawy kiły I i II okresu; obecność zmian trzewnych lub skrobiawicy; dodatnie próby serologiczne; test terapeu­tyczny. Ospa (variola). Cechy. Wykwity mogą pojawić się w jamie ustnej, przede wszystkim na podniebieniu, jednocześnie z wystąpieniem na skórze. Mimo że charakter wykwitów jest ten sam, pępkowato zaciągnięte pęcherzyki wkrótce pękają, a w ich miejsce tworzą się płytkie owrzodzenia. Zajęte oko­lice obrzmiewają i stają się bolesne. Ospa wietrzna (varicella). Cechy. Wykwity mogą się zjawić na błonie ślu­zowej jamy ustnej. Początkowo mają one wygląd drobniutkich pęcherzyków, a potem powierzchownych owrzodzeń, przypominających zmiany w przebie­gu apryszczkowego zapalenia jamy ustnej. Zmiany w jamie ustnej spotyka się znacznie rzadziej niż w ospie wietrznej. Angina Vincenta (angina Vincenti). Cechy. Poza błoniastymi nalotami na łukach podniebiennych i podniebieniu miękkim małe zmiany, zależne od an­giny Vincenta, stwierdza się niekiedy na śluzówce dziąseł i policzków; po­wstaje małe niezwykle bolesne ognisko martwicze, z którego prawie nie daje się usunąć błony; zakażenie wzdłuż brzegów dziąseł i w gardle jest spowodo­wane powierzchowną martwicą tkanek. Agranulocytoza (angina agranulocytica; neutropenia maligna; agranulocy­tosis). Cechy. Owrzodzenie i martwica błony śluzowej jamy ustnej i gardła oraz łuków podniebiennych i migdałków należą do pierwszoplanowych obja­wów choroby. Gruźlica (tuberculosis). Cechy. Zakażenie może dotyczyć każdej części jamy ustnej, lecz — rzecz szczególna — gruźlica szczęki i sklepienia jamy ustnej nie jest nawet w przybliżeniu tak zjadliwa, jak gruźlica języka, dna jamy ustnej lub żuchwy. Również przebieg choroby o tym pierwszym umiejsco­wieniu jest znacznie łagodniejszy. Początkowo pojawia się zwykle jeden lub więcej guzków, ale ulegają one tak szybko owrzodzeniu, że mogą ujść uwagi. W okresie pełnego rozwoju stwierdza się zwykle nierówną, bladą, wiotką powierzchnię dość wodnistej ziarniny, czasem pokrytą szarawożółtą wydzie­liną. Brzegi są zwykle ostro ścięte lub skośne, rzadko uniesione, wywinięte lub podminowane. Są one bolesne, niekiedy nawet bardzo. Późne zajęcie węzłów chłonnych; obecność gruźlicy w in­nej okolicy ustroju; biopsja (może nie być komórek olbrzymich, ale mogą być laseczki gruźlicy). Mniej częste przyczyny. Półpasiec; afty Bednara; choroba Rigai; błonica; rak; pryszczyca; wrzodziejące zapalenie jamy ustnej u karmiących; trąd; wą­glik; użądlenie przez owady; wrzód twardy; ostra białaczka; nosacizna, zatru­cie bizmutem; pelagra; ospianka; dur brzuszny; paradur; grypa; periadenitis mucosa necrotica recurrens; nieswoiste błoniaste zapalenie jamy ustnej; pło-nicze zapalenie jamy ustnej; uraz szczoteczką do zębów; uszkodzenia termicz­ne (nadmierne gorąco lub zimno); uszkodzenia chemiczne (nadboran sodu, ściągające płyny do płukania ust); owrzodzenia odleżynowe (uraz lub ucisk przy różnych zabiegach dentystycznych, źle dopasowane protezy zębowe albo inne typy przewlekłego urazu); uszkodzenia energią promienistą (naświetle­nie całego ciała); uczulenie kontaktowe (pasty do zębów, lecznicze tabletki do ssania, surowce protez, kosmetyki, mydła, nowokaina); uczulenie na leki; zatrucie rtęcią; rumień wielopostaciowy pęcherzowy (zespół Stevensa-John­sona); pęcherzyca; ziarniniak pachwin; odra; drożdżyca; sporotrichosis; histo-plasmosis; niedokrwistość aplastyczna; niedokrwistość złośliwa (wtórne owrzo­dzenia); sprue; zapalenie języka typu Moellera (ogniska nieregularnych, ostro odgraniczonych uszkodzeń nabłonka).