Do drugiej grupy prób czynnościowych nerek prób na zakres „tole­rancji nerkowej", zalicza Hogeman próbę zagęszczania i rozcieńczenia wprowadzoną przez Volharda w r. 1918 i próbę z fenolosulfoftaleiną, którą podali Rowntree i Geraghty w r. 1912. Maksymalna zdolność zagęszczania moczu jest miarą zdolności nerek do wydalania maksymalnej ilości rozpuszczalnych ciał w minimalnej ilości wody Fishberg pisze, że próba zagęszczania polega na stwierdzeniu, czy w warunkach, w jakich zdrowy osobnik wytwarza mocz o wysokim stę­żeniu jednej lub kilku substancji wydalanych, badany potrafi osiągnąć podobne stężenia. Ponieważ zdolność zagęszczania składników moczu po­wyżej stężenia ich w osoczu zależy wyłącznie od czynności kanalików, dlatego próba stężeniowa jest właściwie próbą czynnościową kanalików. Jednak uszkodzenie kanalików stanowi nieodłączny składnik wszelkich uszkodzeń nerek w ogóle, łącznie z tymi, które zależą od pierwotnego uszkodzenia kłębków (Fishberg) i tylko w niektórych, wczesnych okresach ostrego kłębkowego zapalenia nerek i w „przednerkowej azocicy" może zdarzyć się odosobnione uszkodzenie kłębków z nienaruszoną czynnością kanalików, jak np. w wyżej opisanym przypadku 1. Z tego powodu, a także ze względu na łatwość i prostotę wykonania, próba ta jest naj­bardziej znaną i rozpowszechnioną próbą czynności nerek. Ilość ciał roz­puszczonych w moczu można mierzyć za pomocą oznaczania obniżenia punktu zamarzania (krioskopia), refraktometrycznie lub przez określenie ciężaru właściwego, który stanowi łączny wyraz stężeń wszystkich roz­puszczonych substancji. Jeżeli znaczna ilość czynnej tkanki nerkowej (ne-fronów) ulega zniszczeniu, nerki tracą zdolność czynnego wpływania na ilość rozpuszczonych składników i na zagęszczanie moczu — aż do chwili, kiedy wydalany mocz zawiera tę samą ilość tych substancji co i bierny przesącz kłębkowy, a jego ciężar właściwy ustala się na poziomie 1010. W prawidłowych warunkach ciężar właściwy moczu waha się od 1015 do 1024, a w czasie próby stężeniowej może osiągać znacznie wyższe wartości. W każdym razie ciężar właściwy 1024 uważany jest powszechnie za dolną granicę prawidłowej zdolności stężania moczu. Jeżeli więc badany osob­nik nigdy nie osiąga tej granicy, lecz zawsze, a zwłaszcza w czasie próby stężeniowej, wydala mocz o niższym ciężarze właściwym, należy sądzić, że zdolność nerek do zagęszczania jest ograniczona. Jeżeli natomiast w przypadkowo zbadanej porcji moczu ciężar właściwy okaże się wyższy od 1024, to nie ma potrzeby wykonywania próby stężeniowej. Sama próba stężeniowa nie daje jednak wystarczającego pojęcia o sta­nie nerek ani o postępie procesu chorobowego czy o zdrowieniu uszko­dzonych nerek. Tak np. w przypadkach znaczniejszego upośledzenia prze­sączania kłębkowego ciężar właściwy moczu może osiągać wartość 1024 i wyższą. W przebiegu choroby nadciśnieniowej, nawet szybko postępu­jącej, zdolność kanalików do wchłaniania wody i ciał stałych może w cią­gu dłuższego czasu nie ulec wyraźniejszemu upośledzeniu. Dlatego też zdolność stężania moczu może być zachowana aż do późnych okresów choroby, pomimo zmniejszenia filtracji i przepływu krwi przez nerki. Podobnie i w początkowym okresie ostrego kłębkowego zapalenia nerek może nastąpić rozkojarzenie między prawidłowo zachowaną zdolnością zagęszczania moczu a znacznym ograniczeniem wielkości filtracji i wzro­stem poziomu mocznika we krwi. Przeciwnie zaś — obniżenie zdolności nerek do zagęszczania, z ustaleniem ciężaru właściwego moczu na 1010, np. w przebiegu choroby nadciśnieniowej, może utrzymywać się w ciągu miesięcy i lat, nie dając wglądu w postęp choroby (Goldring). Podobnie po wyzdrowieniu klinicznym ostrego kłębkowego zapalenia nerek, a zwła­szcza — ostrej niedomogi nerek ze skąpomoczem lub bezmoczem (tzw. lower nephron nephrosis — p. niżej) znaczne upośledzenie zdolności stę­żania i stale niskie wartości c. wł. moczu trwać mogą w ciągu długich miesięcy przy prawidłowym poziomie mocznika we krwi, jak to mogliśmy np. wielokrotnie stwierdzać u ozdrowieńców po ciężkim ostrym zatruciu rtęcią (Landau i Fejgin).