Rozlany ból brzucha nie występuje tak często jak ból umiejscowiony. Partus (poród). Cechy. Ból rozpoczyna się zwykle w okolicy krzyżowej, roz­przestrzeniając się następnie powoli ku jamie brzusznej i ku udom. Bóle mają charakter okresowy, początkowo pojawiają się nieregularnie, są nękające i słabe; stopniowo bóle zyskują na regularności i częstości, nasilenie ich wzmaga się, a czas trwania przedłuża. Bóle mają cechy kurczu, a pacjentki opisują je jako bóle parte. W wywiadzie i przedmiotowo — ciąża; przy każdym bólu stwierdza się palpacyjnie skurcz macicy; z pochwy wydzielina śluzowa i krwa­wa; badając palcem per vaginam stwierdza się rozwarcie ujścia szyjki macicv. Peritonitis diffusa (rozlane zapalenie otrzewnej). Cechy. Jednym z pierw­szych objawów jest rozlany ból brzucha; jeśli zapalenie otrzewnej powstaje wskutek przedziurawienia, ból sadowi się początkowo w okolicy perforacji. Wczesnymi objawami rozlanego zakażenia otrzewnej są: uogólniona bolesność brzucha przy palpacji oraz napięcie mięśni brzusznych; jednak w przypadku zapalenia otrzewnej wskutek przedziurawienia objawy te przeważnie wyraź­niej zaznaczają się w okolicy perforacji. W ciągu 24 godzin zwykle pojawia się wzdęcie brzucha oraz odgłos opukowy bębenkowy w następstwie niedroż­ności porażennej jelit; objawy te rzadko występują wyraźnie przez dwa do trzech dni. W przebiegu choroby wcześnie można wykazać obecność wolnego płynu w bocznych częściach jamy otrzewnej. W razie nieodpowiedniego po­stępowania leczniczego po pewnym czasie rozlany ból słabnie, a stan chorego ulega znacznemu pogorszeniu. Zwykle w wywiadzie lub przedmiotowo stwierdza się obja­wy jakiegoś poprzedzającego uszkodzenia lub sprzyjającego czynnika chorobo­twórczego [bakteryjne zapalenie otrzewnej z przedziurawienia — wyrostka ro­baczkowego, żołądka, dwunastnicy, wskutek rozdarcia trzew, np. w drążących lub niedrążących ranach brzucha, w zgorzeli jelita cienkiego, w chorobie Crohna, we wrzodziejącym zapaleniu okrężnicy, w raku okrężnicy, w zapale­niu uchyłka jelita itp.; zapalenie otrzewnej wskutek przedostania się żółci do jamy otrzewnej — w razie pęknięcia pęcherzyka żółciowego w ostrym za­paleniu pęcherzyka żółciowego, uszkodzenia przy zabiegu chirurgicznym względnie pozapalnej martwicy przewodu żółciowego wspólnego lub z dodat­kowych przewodów żółciowych niedostatecznie zaopatrzonych po wycięciu pęcherzyka żółciowego; bakteryjne zapalenie otrzewnej w związku z przedo­staniem się moczu do jamy otrzewnej — wskutek urazów jamy brzusznej lub miednicy, chirurgicznego uszkodzenia dróg moczowych; zapalenie trzustki z niebakteryjnym zapaleniem otrzewnej; łagodne niebakteryjne zapalenie otrzewnej wskutek podrażnienia przez wynaczynioną krew — uraz, pęknię­cie pęcherzyka Graafa, pęknięcie ciąży pozamacicznej, gruczolistość śródma-ciczna (endometriosis), pęknięcie tętniaka w jamie brzusznej, tętniak rozdzie­łający tętnicy głównej brzusznej]; brak apetytu; mdłości; wymioty, które z biegiem czasu mogą przekształcić się w kałowe; wczesne przyspieszenie tętna, które jest początkowo dobrze napięte i wypełnione, a później słabnie i staje się nitkowate; gorączka; zaparcie, rzadziej biegunka; niepokój; uło­żenie na grzbiecie z nogami zgiętymi w biodrach; wstrząs; małomocz; oddech płytki o torze piersiowym; wyraźna leukocytoza; facies hippocratica (w koń­cowym okresie). Enterocolitis acuta (ostry nieżyt jelita cienkiego i grubego; virus-enteritis acuta; gastroenteritis acuta). Cechy. Ból i inne objawy mogą ulegać zmianom zależnie od ostrości zakażenia lub podrażnienia oraz od nasilenia i umiejsco­wienia zmian chorobowych. Spotyka się zarówno niewielkie dolegliwości w zakresie jamy brzusznej, jak i ciężkie bóle o charakterze kolki. "W przy­padku zajęcia jelita cienkiego często występuje rozlana bolesność; jeśli zmiany dotyczą przede wszystkim jelita grubego, można stwierdzić tkliwość oraz ból w okolicy wzdłuż przebiegu jelita grubego, bolesne parcie na stolec, podczas gdy w okresie między wypróżnieniami ból bywa niewielki. Ostry początek; niekiedy mdłości i wymioty; brak apetytu, język obłożony; pragnienie; czasem gorączka; niekiedy zapaść; wzdęcie brzu­cha oraz odgłos opukowy bębenkowy o różnych cechach; biegunka (wyraź­niejsza w razie zajęcia jelita grubego); stolce cuchnące, miękkie lub wodniste (w nieżycie jelita grubego ze śluzem i krwią; w nieżycie jelita cienkiego jaś­niejsze). Colitis mucosa (nieżyt śluzowaty okręźnicy; colon irritabile; colitis adap-tativa). Cechy. Łagodne i stałe uczucie niepokoju lub pełności w całej jamie brzusznej zależy od rozdęcia gazami jelita grubego, poczynając od bliższego odcinka aż do esicy, i jest jednym z wielu typowych objawów, spotykanych w tej chorobie. Do innych skarg należą: ciągły lub okresowy ból względnie uczucie ściskania w podbrzuszu lub w lewym dolnym kwadrancie brzucha; mocny, okresowy ból w prawym lub lewym podżebrzu oraz niekiedy silne bóle kurczowe w okolicy pępka lub w podbrzuszu, połączone z wyraźnym wzdęciem brzucha, mdłościami, wymiotami i zaparciem. Choroba przebiega przewlekle z okresami zwolnień; pod wpływem bodźców stressowych lub napięcia emocjonalnego częste zaostrze­nia; poza tym ogólnie dobry stan zdrowia; ogólne objawy nerwicy; w stolcu nie stwierdza się ropy, krwi ani pasożytów; czasem w stolcach pojawia się obficie śluz (colitis mucosa seu mucomembranosa); brak dowodów istnienia zmian organicznych w zakresie jamy brzusznej; proktoskopia (rektoskopia); badanie radiologiczne. Appendicitis acuta (ostre zapalenie wyrostka robaczkowego). Cechy. Cha­rakterystycznym pierwszym objawem tej choroby jest rozlany ból w jamie brzusznej, często o charakterze kolki; bólowi towarzyszy niestrawność i złe samopoczucie. Później ból umiejscawia się w prawym dolnym kwadrancie brzucha. Jeśli dołącza się zapalenie otrzewnej, ból staje się rozlany. Dysenteria (czerwonka). Cechy. W chorobie tej występuje rozlany ból w ja­mie brzusznej oraz kolka i bolesne parcie na stolec przy wypróżnieniu. W okresie między wypróżnieniami ból bywa niewielki, ale często stwierdza się niezwykłą tkliwość jamy brzusznej przy palpacji. Brzuch jest wciągnięty, ale powłoki nie są nadmiernie napięte. Choroba zaczyna się nagle; wypróżnienia częste, niewiel­kie, niemal czystą krwią i niewielką ilością śluzu; ciepłota ciała zmienna (wy­soka lub niska); tętno przyspieszone, małe; skóra sucha, nieelastyczna; wy­mioty; skurcze mięśniowe; zapaść; badanie bakteriologiczne kału (bacillus Shiga-Hexneri); test aglutynacyjny. Amoebiasis (czerwonka pełzakowa). Cechy. Jak w czerwonce bakteryjnej . oiowne objawy. Choroba występuje głównie w krajach tropikalnych; obja­wy jak w czerwonce bakteryjnej, ale ze skłonnością do przewlekania się; często nie bywa gorączki; niekiedy ropień wątroby lub przedziurawienie i za­palenie otrzewnej; w kale stwierdza się obecność pierwotniaków oraz cyst entamoeba histolytica. Intoxicatio alimentaris (zatrucie pokarmowe). Cechy. Występuje tu rozlany ból o charakterze kolki oraz bolesne parcie na stolec. Brzuch jest zwykle bo­lesny przy obmacywaniu, ale powłoki nie wykazują nadmiernego napięcia. Objawy chorobowe występują u kilku osób, które spożyły ten sam posiłek; nagły początek (w 3 do 30 godzin po przyjęciu szkodliwego pokarmu); mdłości i wymioty; biegunka bez śluzu w stolcach; ból głowy; zimne poty; ciepłota ciała zmienna; badanie bakteriologiczne stolców;; testy serologiczne ze znanymi szczepami. Ileus acutus (ostra niedrożność jelit; incarceratio seu strangulatio herniae; adhaesiones intraabdominales; ileus mechanicus; volvulus; carcinoma coli des-cendentis; abscessus diverticuli intestinalis). Cechy. W chorobie tej wcześnie pojawia się ból, często jest on nagły, silny i początkowo o charakterze kolki; ból ten nie jest dokładnie zlokalizowany. W niedrożności jelita cienkiego na­pady koUti pojawiają się co dwie — trzy minuty, w niedrożności jelita gru­bego — co kilka minut. Wskutek rozdęcia jelit w okresie między napadami często utrzymują się stałe dolegliwości w obrębie jamy brzusznej. Ból ciągły przemawia za zagrażającą martwicą ściany jelita, a wystąpienie ciszy przy osłuchiwaniu jamy brzusznej pozwala przypuszczać dołączenie się zapalenia otrzewnej oraz niedrożności porażennej jelit. Wczesne i stale powtarzające się wymioty (wymioty nie występują zbyt wcześnie w razie niedrożności okrężnicy); wymioty są często obfite, początkowo składają się z treści żołądkowej, później zawierają żółć, a wreszcie stają się kałowe; brzuch początkowo nie zmieniony, później wzdęty i ciastowaty lub nadmiernie napięty (jeśli nie występuje niedrożność wskutek, zapętlenia); bezwzględne zaparcie po początkowym wypróżnieniu (jeśli ma miejsce częściowa niedrożność jelita, niekiedy biegunka); zwykle wysłuchuje się bez użycia słuchawki perystaltykę jelit, a czasem jest ona widoczna w nie­drożności jelita grubego; brak perystaltyki wskazuje na niedrożność porażen-ną wskutek dołączającego się zapalenia otrzewnej lub martwicy jelita; go­rączka i leukocytoza (zwykle w zapętleniu z nadżarciem i przebiciem ściany jelita; objawy te, występując po 48 — 72 godzinach w zwykłej mechanicznej niedrożności jelit, dowodzą istnienia zagrażającej lub dokonanej perforacji względnie martwicy jelita); zapaść; zimne poty; język suchy; pragnienie; we wgłobieniu spotyka się walcowaty guz; badanie radiologiczne. Colitis ulcerosa chronica (przewlekłe wrzodziejące zapalenie jelita grube­go). Cechy. W chorobie tej stwierdza się czasem okresowe bóle w jamie brzusznej, których nie udaje się odróżnić od bólów w przypadkach nadmiernie pobudliwej okrężnicy (p. wyżej). Ból zwykle jest gwałtowny, rozlany, o cha­rakterze kolki i występuje z zasady przy wypróżnieniu. Biegunce może towa­rzyszyć bolesne parcie na stolec, które nie jest objawem stałym. Gwałtowna biegunka ze stolcami cuchnącymi, zawierają­cymi krew, ropę, śluz oraz strzępki śluzówki; wzdęcie brzucha; tkliwość w okolicy okrężnicy; ciepłota ciała zmienna (często gorączka); przyspieszenie tętna; chudnięcie, osłabienie, niedokrwistość; wziernikowanie prostnicy i esicy (rektoromanoskopia) (bardzo liczne prosówkowe owrzodzenia); choroba prze­biega przewlekle, z okresami zacisza; badanie radiologiczne. Peritonitis tuberculosa (gruźlicze zapalenie otrzewnej). Cechy. Zwykle wy­stępuje tu raczej tępe uczucie ciężaru lub pełności w jamie brzusznej niż rzeczywisty rozlany ból. Objawy te mogą występować od początku choroby lub pojawiać się dopiero po pewnym okresie złego samopoczucia i zaburzeń żołądkowo-jelitowych; w każdym jednak razie spotyka się je wcześniej lub później. W postaci suchej z niewielką ilością płynu włóknikowego w otrzew­nej powstają znaczne zrosty, a upośledzenie drożności jelita wraz z towa­rzyszącymi objawami podmiotowymi i przedmiotowymi jest częste. W postaci przebiegającej z wodobrzuszem brzuch jest wzdęty. Choroba nawiedza szczególnie dzieci, zaczynając się zwy­kle podstępnie, niekiedy ostro i przebiegając przewlekle; osłabienie; bladość; utrata wagi; gorączka zmienna, często niewielka; rozwolnienie; po bokach brzucha ruchome stłumienie, znaczne wzdęcie (bębnica) względnie brzuch ciastowaty z umiarkowanym wzdęciem lub wyczuwalne przy obmacywaniu masy guzowate; niekiedy względna limfocytoza; badanie biologiczne płynu z otrzewnej (szczepienie świnki morskiej). Occlusio acuta arteriae seu venae mesentericae (ostra niedrożność tętnicy lub żyły krezkowej). Cechy. Nagle pojawia się gwałtowny ból w jamie brzusz­nej. Ból ma charakter przeszywający i ciągły, często kojarząc się z gwałtow­nymi napadami kolki. Ból jest zwykle rozlany. Wymioty; zaparcie; czasem gorączka; stolce smołowaie; objawy wstrząsu; niedrożność jelita; tkliwość jamy brzusznej, później nad­mierne napięcie powłok; wraz z rozwojem zapalenia otrzewnej gorączka; leukocytoza. Saturnismus chronicus (przewlekła ołowica; plumbismus chronicus). Cechy. Najczęstszym typem dolegliwości jest kolka (kolka olowicza, czyli kolka ma­larzy). Ból jest rozlany, napadowy, o charakterze kolki, wzmaga się przy ucisku, jest skręcający lub piłujący, promieniuje z okolicy pępka. Brzuch jest twardy i wciągnięty; uporczywe zaparcie. Zawód chorego; często bladość; zaparcie; ogólne uczucie zmęczenia; niebieskawy rąbek ołowiczy dziąseł; czasem opadanie ręki; zwy­rodnienie i zasadochłonne nakrapianie krwinek czerwonych; niedokrwistość; miażdżyca; obecność ołowiu w moczu i w kale; niekiedy encefalopatia. Mniej częste przyczyny. Choroby krwi i układu krwiotwórczego (początek ostrej białaczki; hemofilia z krwotokiem do przestrzeni zaotrzewnowej, do krezki okrężnicy, jamy otrzewnej lub do ściany jelit; szpiczak mnogi ze znisz­czeniem dolnych kręgów piersiowych i lędźwiowych; czerwienica prawdziwa z zawałami śledziony i innymi; niedokrwistość złośliwa; niedokrwistości z nie­doboru żelaza; niedokrwistość aregeneracyjna; niedokrwistość aplastyczna; plamica Henocha; epizody hemolityczne oraz niedokrwistości, jak np. hemo­globinuria marszowa, hemolityczne odczyny potransfuzyjne, zimnica tropikalna z hemoglobinuria, rodzinna żółtaczka hemolityczna, napadowa hemoglobinuria nocna, niedokrwistość sierpowatokrwinkowa, drepanocytoza z zaburzeniem budowy hemoglobiny); choroby układu nerwowego (wiąd rdzenia; neuropatia w cukrzycy z przełomami żołądkowymi; migrena; epilepsia; nerwobóle w za­kresie jamy brzusznej; szpiczak mnogi; zrzeszotnienie kości; mnogie przerzuty nowotworowe do kręgosłupa); choroby przemiany materii i zaburzenia w skła­dzie elektrolitów (hipokaliemia; rzadziej hiperkalcemia; mocznica; niekiedy ostra martwica wątroby, marskość typu Laenneca lub zapalenie wątroby; czasem pelagra i inne niedobory witamin; niekiedy zespoły wskutek złego wchłaniania; kwasica cukrzycowa; zespół Cushinga i choroba Addisona — zwykle nieokreślone dolegliwości brzuszne o niestałej lokalizacji, często gwał­towne, w chorobie Addisona bywają pierwszym objawem; porfiria; hiper-lipemia idiopatyczna; rzadziej hipokalcemia); toksyny (ukłucie przez jadowi­tego pająka; zatrucie jadem kiełbasianym; zatrucie wskutek spożywania mleka zwierząt, pasących się trującymi roślinami; grzyby trujące; wczesne okresy zatrucia sporyszem; zatrucie conium maculatum); środki lecznicze i chemicz­ne (zatrucia: antymonem, kadmem, cynkiem, alkoholem metylowym; fosforo­wodorem lub arsenowodorem; sulfhemoglobinemia i methemoglobinemia, przy­puszczalnie wskutek spożywania siarczków i azotynów; niekiedy naparstnica; czasem antybiotyki o szerokim wachlarzu działania; niekiedy kolchicyna; cza­sem środki blokujące zwoje; różne substancje zażywane w celach samobój­czych lub przy usiłowaniu zabójstwa); zimnica; włośnica; cholera azjatycka; dur brzuszny; powolne zapalenie wsierdzia; grypa jelitowa; nadwrażliwość (choroba kolagenowa, szczególnie perivasculitis nodosa, choroba gośćcowa, lupus erythematodes systemicus bez swoistej przyczyny anatomicznej; cho­roba posurowicza; alergia); przewlekłe niegruźlicze zapalenie otrzewnej; okre­sowe zapalenie otrzewnej (choroba gośćcowa, lupus erythematosus, choroba armeńska lub rodzinna gorączka śródziemnomorska); choroba Hirschsprunga (megacolon congenitum); pęknięcie śledziony (łagodny rozlany ból brzucha, postępujące osłabienie, wstrząs i niedokrwistość, pojawiające się po urazie brzucha); pęknięcie tętniaka w obrębie jamy brzusznej; ostre zapalenie szpiku kostnego kręgów piersiowych i lędźwiowych; gruźlica kręgosłupa (przewlekły ból brzucha u dzieci); ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego (ból może być rozlany i sadowić się początkowo w śródbrzuszu); pęknięcie ciąży pozamacicz­nej (ból brzucha początkowo w okolicy miednicy, później rozlany); zapalenie otrzewnej na tle nowotworowym; kolka nerkowa (niekiedy ból jest tak wielki, że sprawia wrażenie rozlanego); przewlekła niedrożność jelita; czasem opad­nięcie trzew; choroba Crohna (ileitis terrninalis; z przetoką krętniczo-okrężniczą).