Plemniki. Są to drobne komórki przystosowane specjalnie do poruszania się, ponieważ zadanie ich polega na wyszukaniu komórki jajowej i doprowadzeniu do niej substancji istotnych dla dziedziczności. Plemnik, długość którego wynosi około 60 składa się z główki, szyjki oraz witki. Główka zawiera chromatynę, szyjka — centrosomy, początkowa część witki, tzw. wstawka zawiera mitochondria. Witka składa się ze wstawki, z części głównej oraz z nagiej części końcowej; witka jest właściwym czyn­nikiem ruchu. Spermiogeneza. Spermatyda bezpośrednio po swym powstaniu jest typową komórką kulistą, drobną w porównaniu do prespermatydy. W procesie spermiogenezy komórka ta wydłuża się a jądro znacznie sie zmniejsza przez zagęszczenie Plemniki dojrzałe. Po zapoznaniu się ze spermiogenezą niewiele mamy do dodania o bu­dowie plemnika. W skrócie przedstawia się ona jak następuje. Główka długości około 4,5 jest eliptyczna, widziana z boku ma kształt gruszko-waty. Zawiera ona chromatynę bardzo silnie zagęszczoną na małej przestrzeni. Szyjka jest krótka; zawiera ona oba centrosomy. Bliższy w postaci tzw. węzła przedniego leży na przedniej granicy, między główką i szyjką, oraz tylny, tzw. węzeł tylny na tylnej granicy szyjki, przed wstawką. Węzeł tylny wysyła włókno osiowe witki. Włókno to zbudowane z 11 włókienek jest narządem kinetycznym w związku z ruchli­wością witki. Po zapłodnieniu węzeł tylny przypuszczalnie przekształca się w centrosom zapłodnionej komórki jajowej. Plemnik doprowadza więc do komórki jajowej również ośrodek kinetyczny. Wstawka, początkowy odcinek witki, jak już zaznaczono, ograniczona jest z przodu centrosomem dalszym, tzw. węzłem tylnym szyjki występującym w postaci poprzecznej płytki. Z tyłu leży pierścień, który się odszczepił od tego centrosomu i przez który prze­chodzi włókno osiowe witki. Dokoła włókna osiowego na poziomie wstawki wije się dokoła niej nić spiralna powstała z mitochondriów. Witka jest najdłuższą częścią plemnika; składa się ona z włókna osiowego objętego osłonką plazmatyczną; tylko odcinek końcowy witki jest nagi i nie ma osłonki. Biczujące i wężowate ruchy witki powodują poruszanie się plemnika. Plemniki nieprawidłowe. W nasieniu zdrowych mężczyzn może występować do 20% plemników nienormalnie ukształtowanych. Do takich postaci należą plemniki olbrzymie i karłowate, wieloogonowe i wielogłowe. Nienormalne plemniki prawdo­podobnie nie są zdolne do zapłodnienia; jeżeli postacie takie przeważają, wtedy osobnik jest w zasadzie niepłodny. Ruchy plemników. Spermatyda w końcu swego rozwoju a przez jakiś czas rów­nież i plemnik zanurzone są w protoplazmie odżywiającej ją komórki Sertoliego; następ­nie dopiero plemnik przedostaje się do światła cewki krętej, później do cewki prostej, stąd do sieci jądra i do najądrza. W najądrzu plemniki pozostają przez czas dłuższy i dojrze­wają. Dalszą drogę odbywają w czasie wytrysku nasienia, w końcowej więc fazie stosunku płciowego. Plemniki przebywające w cewkach nasiennych jądra i w najądrzu nie są jeszcze zdolne do ruchu. Zdolność tę uzyskują dopiero po zetknięciu się z plazmą spermy. Szybkość tego ruchu wynosi około 60 na sekundę, mniej więcej więc tyle ile mierzy długość samego plemnika. Odległość od ujścia macicy do bańki jajowodu wynosi około 15 cm. Ruchliwość plemnika nie jest oznaką jego zdolności zapładniającej ponieważ zależy od aparatu ruchowego, tak że i plemniki pozbawione główki mogą wykonywać ruchy. Również plemniki, w których istota dziedziczna w chromatynie główki została uszkodzona przez promienie radu czy Roentgena są ruchliwe, mogą wnikać do komórki jajowej i pobudzać ją do rozwoju, choć jądra obu komórek nie łączą się z sobą. W ten sposób uzyskano larwy żab z haploidalną liczbą chromosomów. Na ruchliwość plemników wpływa również środowisko. Pochwa, błona śluzowa której daje reakcję kwaśną, stwarza warunki niekorzystne dla ruchów plemników i plemniki w niej zamierają. W zasadowym środowisku macicy natomiast wykazują one dużą odporność i przez długi czas są ruchliwe; zachowują tu one swą ruchliwość jeszcze w 5 do 7 dni po spółkowaniu; w jajowodach plemniki są jakoby ruchliwe 2 do 3 ty­godni. Nic to jednak nie mówi o ich zdolności zapładniającej, która zanika w ciągu 2—3 dni. Dzięki swym ruchom plemniki przedostają się z pochwy przez macicę do jajowodu, by w jego dalszej części, w bańce jajowodu zetknąć się ewentualnie z komórką jajową i zapłodnić ją. Plemniki wydzielają tu szereg substancji; przede wszystkim tzw. androgamony ułatwiające im wnikanie do komórki jajowej i inicjujące proces zapłodnienia; poza tym hyaluronidazę, która rozluźnia komórki pęcherzykowe otacza­jące komórkę jajową. Nasienie (sperma = coś co wytwarza). Plemniki nie są jedynym, chociaż dla zja­wiska zapłodnienia najważniejszym składnikiem nasienia. Nasienie jest to ciecz ciągnąca się, lepka, o mlecznym zabarwieniu; ma ona charakterystyczny przenikliwy zapach kasztanów wywołany sperminą, substancją zawartą w wydzielinie gruczołu krokowego, która w ostudzonym nasieniu wypada w postaci tzw. kryształków sperminy. Nasienie składa się z plemników i plazmy utworzonej przez wydzielinę szeregu gruczołów: najądrzy, baniek nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego oraz gruczołów opuszkowo-cewkowych. Wiemy już dzisiaj, że wydzielina każdego z tych gruczołów ma określone zadanie (p. dalej). Wydzieliny te muszą stwarzać środowisko, które by dawało plemnikom najlepsze warunki życia i chroniły przed możliwością uszkodzenia w drogach płciowych kobiecych. Główki plemników są bardzo odporne i mogą być wykazane w moczu jako twory silnie łamiące światło, czy w suchych pla­mach nasienia, które usztywniają bieliznę, jak krochmal; właściwości te mają pewne znaczenie dla medycyny sądowej. Na podstawie badań serologicznych można stwierdzić, czy chodzi o nasienie człowieka. Ilość wytrysku wynosi około 3 do 3,5 ml, mieści się w nim 200 do 300 milionów plemników. Jeżeli brak jest plemników (azoospermia), wówczas oczywiście zapłodnienie nie może nastąpić; jeżeli brak jest wydzieliny gruczołów, wtedy plemniki nie mogą dotrzeć do swego miejsca przeznaczenia drogą normalną, ponieważ wydzielina jest nie­zbędna dla transportu plemników w czasie wytrysku. Plazma nasienia natychmiast po wydostaniu się z dróg nasiennych do pochwy żeńskiej ulega ścięciu i przyjmuje konsystencję galaretowatą unieruchomiającą plemniki; dopiero po kilkunastu minutach staje się znów płynną, a zawarte w niej plemniki od­zyskują możność ruchów. Wtedy dopiero można ocenić stopień ich żywotności lub też stwierdzić czy są martwe (nekrospermia). Każdy lekarz badający spermę powinien o tym pamiętać. Z tworów mikroskopowych oprócz plemników nasienie zawiera między innymi składniki komórkowe pochodzące z jądra i dróg wyprowadzających jak komórki złuszczonego nabłonka, leukocyty czy limfocyty. Oprócz składników nieorganicznych w nasieniu znajdują się liczne składniki organiczne, jak węglowodan fruktoza zużywany przez plemniki w ich przemianie materii, kwas cytrynowy, wolne kwasy aminowe i białka, między innymi enzymy, które powodują ścinanie się a następnie upłynnianie nasienia.