Świąd (pruritus) może być umiejscowiony lub uogólniony, obligatoryjny lub względny. Wartość tej skargi jako charakterystycznej cechy diagnostycznej w podobnych morfologicznych uszkodzeniach jest związana z faktem, że jego obecność lub brak w chorobach skóry bardziej zależy od rodzaju czynnika etiologicznego niż od charakteru elementów morfologicznych. A więc kiłę, gruźlicę skóry oraz trąd z ich rozległą zmiennością objawów skórnych łatwo można wykluczyć w danym przypadku w obecności świądu, podobnie jak do­brotliwy czy złośliwy nowotwór skóry. W danym przypadku świądu ustalenie jego obowiązującego lub względnego charakteru ma wielkie znaczenie, ponieważ w pierwszej grupie chorób objaw ten ma określone znaczenie diagnostyczne, podczas gdy w drugiej świąd jest objawem mniej lub więcej przypadkowym i o mniejszym znaczeniu rozpo­znawczym, zwłaszcza że większość zapalnych uszkodzeń skóry może prze­biegać niekiedy ze swędzeniem wskutek nadmiernego wzmożenia wrażliwości skórnych zakończeń nerwowych. Obligatoryjny charakter świądu potwierdza fakt, iż powoduje on zaburzenie snu u chorego. Świąd może być powodowany przez bodźce chemiczne, mechaniczne, ter­miczne i elektryczne, działające na zakończenia nerwowe w skórze zarówno z zewnątrz, jak i od wewnątrz. Jeżeli bodziec poza pobudzeniem nerwu po­woduje również podrażnienie komórek nabłonkowych łub ścian naczyń włosowatych, rozwija się uszkodzenie o charakterze zapalnym. Czasem świąd uspokaja się, a nadmierna pobudliwość w miejscu uszkodzenia utrzymuje się tak długo, jak długo występuje swędzenie; w ten sposób próg dla swędzenia jest obniżony, przy czym często bodźce o normalnie niedostatecznym nasi­leniu powodują znaczne objawy swędzenia. Jeżeli mamy do czynienia z ta­kim przypadkiem, błahe powody mogą powtórnie wywoływać uczucie swę­dzenia kilka razy w tym samym miejscu; jeśli zaś pacjent reaguje żywym drapaniem, pobudliwość do swędzenia szybko wzmaga się i wkrótce powstaje błędne koło, które ulega znacznemu pogorszeniu wskutek proliferacyjnego odczynu naskórka w odpowiedzi na ponawiany uraz mechaniczny. Tak więc w warunkach patologicznych cykl swędzenie — drapanie jest powodem po­ważnej sytuacji. Zakończenia nerwowe pośredniczące w uczuciu swędzenia zyskują większą wrażliwość wskutek zwiększenia rozszerzenia włośniczek oraz niedotlenienia tkanek — stąd korzystna reakcja dolegliwości na zimno, czynniki powodujące skurcz naczyń, czynniki przeciwzapalne oraz na postę­powanie, które zmierza do poprawy zaopatrzenia tkanek w tlen. W dodatku nadmierną pobudliwość do swędzenia można wyjaśnić nie tylko na drodze mechanizmów obwodowych, lecz także ośrodkowych. W ten sposób dwa czynniki określają, czy w danym procesie chorobowym powstanie swędzenie lub nie: nasilenie i jakość bodźca wywołującego swędzenie oraz pobu­dliwość do swędzenia, która w warunkach patologicznych może znacznie wzrastać wskutek przyczyn obwodowych lub ośrodkowych. Szczególne postaci świądu, jak pruritus ani lub pruritus vulvae, omawiamy w rozdziałach dotyczących odpowiednich okolic ciała. Eczema (dermatitis contagiosa; eczema contagiosum; dermatitis venenata; dermatitis professionalis; dermatitis eczematoides). Cechy. Swędzenie prze­ważnie występuje, a jeśli nie występuje, jego miejsce zajmuje zwykle pewne zboczenie czucia. Swędzenie może zmieniać się od niewielkiego do nasilo­nego i może być stałym lub często przerywanym. Dane z wywiadu (dermatitis contagiosa — rośliny, zawód, środki czyszczące, używana odzież itd.; przyjmowanie leków; dermatitis ato­pica — eczema allergicum; wyprysk wskutek ogniska zakażenia; wyprysk wskutek niedoborów pokarmowych; eczema nummuläre; wyprysk lękowy; zapalenie skóry wskutek samouczulenia) ; przewlekłość w początkach wystę­powania rumienią, grudek, pęcherzyków lub krostek; zaczerwienienie, zgru­bienie, łuski lub strupy w zajętych polach; lepki wysięk z tworzeniem stru­pów; występowanie szczelin; skłonność do zajmowania pewnych okolic (ręce, twarz, uwłosiona część głowy, tylna część uszu, zewnętrzne części płciowe, okolice zgięć, kończyny dolne); uczucie gorąca i palenia; koniecznie świąd. Scabies (świerzb). Cechy. Pierwszym objawem choroby jest swędzenie, któ­re początkowo ogranicza się do okolicy, dokąd dostały się pasożyty. Później świąd staje się mniej lub więcej uogólniony, ale zawsze silniej przejawia się w tych okolicach, gdzie uszkodzenia zwykle pojawiają się; szczególnie do­tyczy to palców rąk, nadgarstków, fałdów pachowych, dolnej okolicy brzucha, zewnętrznych części płciowych, wewnętrznej okolicy ud, okolicy kostek i stóp. W wywiadzie zakażenie; charakterystyczne rozmieszczenie zmian; obecność „nor" (krętych, prostych lub zygzakowatych, nakrapianych, nieco uniesionych, ciemnoszarych lub czarniawych, ukształtowanych nitko­wato, o długości 3—12 mm, uniesionych szczególnie na jednym końcu, w któ­rych widzi się drobną białawą lub ciemnoszarą kropkę); konieczna obecność świądu. Pediculosis (capitis, vestimenti, pubis). Cechy. Swędzenie występuje zawsze i może zmieniać się od niewielkiego swędzenia we wszawicy głowowej i ło­nowej, do krańcowo nasilonego świądu we wszawicy odzieżowej i w niektó­rych postaciach wszawicy łonowej. Obecność wszy; charakterystyczne jaja (gnidy) na włosach w postaci głowowej i łonowej; konieczny świąd. Urticaria. Cechy. Swędzenie może poprzedzać i stale towarzyszy uszkodze­niom. Swędzenie jest zwykle zupełnie wyraźne; towarzyszą mu inne zabu­rzenia czucia, a zwłaszcza mrowienie i palenie. Nagły początek; obecność przelotnych, białawych, różo-wawych lub czerwonawych uniesień lub kół, nieco zmiennych w rozmiarze i kształcie, połączonych oprócz swędzenia z uczuciem mrowienia i kłucia; konieczna obecność świądu. Lichenificatio (zliszajowacenie; neurodermitis). Cechy. Pojawia się owalne lub nieregularne pole ciemnej lub zgrubiałej skóry, umiejscowione na szyi, kończynach dolnych, mosznie lub kończynach górnych, które od czasu do czasu najsilniej swędzą. Jest to uszkodzenie przewlekłe o charakterze neuro-pochodnym. Asteatosis (xerosis; sucha skóra). Cechy. Umiarkowany, okresowy świąd, występujący często w czasie rozbierania się lub też po udaniu się na spoczy­nek względnie przy wystawieniu skóry na nagłe zmiany ciepłoty otoczenia jest charakterystyczny dla tej choroby. Swiąd może nie występować. Sucha, szorstka skóra, z delikatnymi przylegającymi łus­kami; powierzchowne pęknięcia zrogowaciałej warstwy skóry; bywa odczyn zapalny odosobnionych pól; niekiedy objawy niedoczynności gruczołów płcio­wych lub niedoczynności tarczycy; może występować tylko w zimie ; może pojawiać się po zbyt częstym kąpaniu się. Pruritus anoxaemicus (świąd z niedotlenienia). Cechy. Zastój żylny może prowadzić do powstania świądu w okolicach zastoju, jeśM sprawa dotyczy powierzchownych żył skórnych, a prąd krwi w skórze uległ zwolnieniu. Świąd jeżeli występuje, bywa łagodny; z czasem i w razie nieleczenia rozwija się rozlane zgrubienie naskórka w następstwie drapania. Obecność zmian żylakowatych; zmiany skórne wskutek za­stoju krążenia (zgrubienie, zmiana ubarwienia, obrzęk, wysuszenie, objawy zapalne itd.); choroba ustępuje wraz z wyleczeniem żylaków. Pruritus psychogenes (świąd pochodzenia psychicznego). Cechy. Swędzenie może niekiedy powstawać jedynie przez wyobrażenie sobie obecności na skó­rze owadów kłujących lub pełzających. W przypadku parazytofobii pacjent usiłuje przekonać lekarza, że pasożyty pełzają po jego skórze; chory żali się niekiedy na świąd i inne zaburzenia czucia. U innych osób z nerwicą może powstawać świąd, który nie ustaje w razie wystąpienia cyklu świąd — drapa­nie (p. wyżej ,,Iichenificatio"). Graviditas (pruritus gravidarum). Cechy. W czasie ostatnich miesięcy ciąży kobiety ciężarne cierpią często na nasilony uogólniany świąd. Swiąd jest zjawiskiem obligatoryjnym. Po pewnym czasie skóra może ulegać rozlanemu niejednolitemu ubarwieniu; pojawiają się również powierzchowne uszkodzenia ropne wskutek drapania lub wtórnego zakażenia, podobnego do spotykanego w chorobie włóczęgów. Choroba charakteryzuje się nagłym wczesnym uogól­nionym swędzeniem bez towarzyszących objawów skórnych. Ciąża (ostatni trymestr); brak objawów świerzbu lub wsza-wicy; nagłe znikanie po porodzie. Pruritus hiemalis (świąd zimowy). Cechy. Swędzenie zwykle pojawia się późnym wieczorem, gdy chory rozbiera się, lub też po udaniu się na spoczy­nek. Często świąd jest nasilony i trwa kilka minut, do godziny lub więcej. Może ponownie pojawiać się przy wstawaniu. Brak uszkodzeń skóry z wyjątkiem zmian wskutek drapa­nia; występowanie w miesiącach zimowych. Pruritus senilis. Cechy. Różnie silne swędzenie od słabego do nasilonego; objaw ten towarzyszy zanikowym zmianom skóry. Obecność zanikowych zmian skóry; nieobecność uszkodzeń skóry, poza zmianami wskutek drapania. Pruritus balnei. Cechy. Po kąpieli występuje swędzenie oraz uczucie palenia. Objawy te są zwykle zlokalizowane na kończynach dolnych od bioder w dół i niekiedy dotyczą przedramion. Napad trwa od kilku minut do pół godziny lub więcej, znikając po ubraniu się i chodzeniu. Brak zmian skórnych. Diabetes mellitus. Cechy. Bardzo wyraźne i uporczywe swędzenie występuje w ciężkich nie kontrolowanych przypadkach, niekiedy uogólnione, ale częś­ciej zlokalizowane do fałdów nad powierzchnią zginaczy w pobliżu stawów oraz do zewnętrznych części płciowych. Glomerulonephritis chronica. Cechy. Niekiedy występuje swędzenie skóry nie do zniesienia. Uraemia. Cechy. Nasilone swędzenie skóry może występować jako objaw ze strony układu nerwowego w stanach mocznicy. Icterus. Cechy. W okresie przedżółtacztkowym bywa swędzenie, a we wszy­stkich postaciach, z wyjątkiem żółtaczki hemolitycznej, może bvć ono bardziej dokuczliwym objawem. Lymphoblastoma (łącznie z myelosis leucaemica chronica, lymphadenosis leucaemica chronica, lymphosarcoma, mycosis fungoides, morbus Hodgkini), Cechy. Pierwszym podmiotowym objawem choroby często jest uogólniony świąd. Początkowy świąd bez widocznych uszkodzeń jest dość częsty w bia­łaczce szpikowej, nierzadki w białaczce limfatycznej i mięsaku limfatycznym, a bardzo częsty w ziarniniaku grzybiastym (mycosis fungoides) i w chorobie Hodgkina (występuje tu w 20—25% przypadków). W dodatku we wszystkich tych chorobach może następnie rozwijać się złuszczające zapalenie skóry z towarzyszącym jej świądem. Objawy choroby zasadniczej. Mniej częste przyczyny. Prurigo; seborrhoea; morphinismus; cimicosis (uką­szenia pluskiew); pulicosis (ukąszenie pcheł); schistosomiasis; wykwity skór­ne pełzające; helminthiasis (szczególnie trichinosis); lichen planus; hyper-thyreoidismus; polycythaemia; exanthaema desquamativum; variola; pityriasis rosea; miliaria; lichen simplex; pemphigus; nadwrażliwość na arsen względnie zatrucie tym środkiem, atebryną, lekami pochodnymi grzybków („mycyny"), krwią, pochodnymi złota, barbituranami, penicyliną, rtęciowymi środkami moczopędnymi; przeciwdrgawkowymi pochodnymi hydantoiny, chininą, sulfo­namidami, tiaminą, jodkami itd.; nowotwory złośliwe narządów wewnętrznych; strophulus; uczulenie na wełnę; tabes dorsalis; meralgia paraesthetica (udo); myelitis; lichen urticarius; cheiropompholyx; pernio; tinea marginata; uką­szenia owadów; erythema; arthritis urica; uczulenie na pokarmy (poziomki, kraby itd.); oedema angioneuroticum; żebro szyjne (ręka); sclerosis multiplex; haemorrhagia meningealis et spinalis; menopausis; treponematosis; sclero-dermia, meningitis; spondylosis; syringomyelia; tetanus; arteriosclerosis; stru­ma toxicum; psoriasis,- dermatitis herpetiformis; morbus postsericus; catharrhus aestivalis.