Czynność nerwów węchowych, która może ulegać zaburzeniu w okolicy zakończeń nerwowych w błonie śluzowej nosa (eksteroreceptory), w opuszce, na przebiegu szlaku lub w ośrodkach mózgowych, bada się zwykle przy po­mocy olejku goździkowego, miętowego albo piżma, choć nadaje się do tego celu każda substancja posiadająca charakterystyczny zapach. Powonienie ulega zmęczeniu najszybciej ze wszystkich zmysłów, co tłumaczy szybkie znikanie odczuwania nieprzyjemnych zapachów w zamkniętych przestrzeniach wkrótce po zadziałaniu zapachu na śluzówkę nosa. Zaostrzenie powonienia (hyperosmia) jest rzadkim i nieswoistym objawem, czasem obserwowanym u nerwicowców, zwłaszcza u niektórych kobiet cierpiących na histerię, o któ­rych twierdzi się, że są w stanie rozpoznawać osobników po zapachu, jak psy. Określenie „parosmia" oznacza spaczenie lub złudzenie czucia zapachu. Dzieli się je na dwa ogólne typy: spaczone odczuwanie zwykłego zapachu; zupełnie urojony zapach. Oba typy należą zwykle do nieprzyjemnych od­czuć (cacosmia). Są to zwykle złudzenia u umysłowych chorych, spotykane również czasem w padaczce i histerii. Ostry nieżyt nosa (rhinitis acuta). Cechy. Przejściowy brak węchu jest po­spolitym zjawiskiem przy zwykłym przeziębieniu, będąc skutkiem obrzęku i nastrzyknięcia śluzówki nosa oraz wynikającego stąd utrudnienia dostępu powietrza do przewodów nosowych. Może również wystąpić spaczenie czucia zapachu (i smaku). Ostry nieżyt nosa w przebiegu chorób zakaźnych. Cechy. W cięższych po­staciach zapalenia wnętrza nosa, przede wszystkim w przebiegu grypy, odry, błonicy nosa lub płonicy, utrata węchu może mieć charakter przewlekły, a nawet trwały. Zatkanie nosa. Cechy. Każda przyczyna, wiodąca do długotrwałego zatkania nosa, może spowodować upośledzenie węchu. Polipy nosa, skrzywienia prze­grody nosa, powiększenie środkowych małżowin, wyrosłe adenoidalne, guzy, ostroga przegrody nosa, martwica kości w okolicy nozdrzy, aspergiloza, kila, ciało obce, rozległy rozrost — to główne przyczyny zatkania, wiodące do pogorszenia czucia węchu. Omówienie tych i innych przyczyn zatkania nosa podano pod hasłem „Za­tkanie nosa". Przewlekły rozrostowy nieżyt nosa (rhinitis hyperplastica chronica). Cechy. W rozwiniętych przypadkach o długotrwałym przebiegu następuje pogorsze­nie lub utrata czucia węchu (anosmia). Kopniak zatoki czołowej (empyema sinus frontalis). Cechy. Anosmia jest jedną z wielu skarg tych chorych. Przewlekły ropniak zatoki szczękowej (empyema chronicum antri High-mori). Cechy. Zwykle powonienie jest upośledzone, a czasem chorzy skarżą się na zupełną jego utratę. Może występować podmiotowe wrażenie cuchnie-nia z ust. Zanikowy nieżyt nosa (rhinitis atrophica; ozaena). Cechy. Wyjątkowo odra­żający zapach, zbliżony do woni marwjczo zmienionych kości, unoszący się z nosa ofiar tego schorzenia, rzadko dociera do ich własnej świadomości z uwagi na zmiany zanikowe końcowych włókienek nerwu węchowego. Przebyty przewlekły nieżyt nosa, błonica nosa lub schorze­nie zatok; odkasływanie, spluwanie i wycieranie nosa; niezmiernie cuchnący oddech; niekiedy utrudnienie oddychania przez nos; odruchową wysypka skórna; zapalenie krtani i niedokrwistość; rynoskopia (ziejące nozdrza, strupy i ropa, oraz zanik błony śluzowej, która jest sucha, błyszcząca). Przewlekłe ropne zapalenie zatoki sitowej (ethmoiditis purulenta chro-nica). Cechy. Znaczne upośledzenie węchu zdarza się w razie obrzmienia środ­kowej małżowiny, która uciska na przegrodę. Guz mózgu. Cechy. W guzach płata czołowego może wystąpić anosmia po okresie złudzeń węchowych, jeżeli guz uciska na szlak węchowy. Przy guzach płata skroniowego mogą wystąpić tzw. napady ze zwoju hakowatego, składa­jące się z napadowych zaburzeń węchowych (anosmia lub parosmia), skoja­rzonych z podmiotowymi odchyleniami smakowymi. Mniej częste przyczyny. Zamknięcie nozdrzy; rozszczepy w obrębie na­rządu węchu; kamień nosowy; alkoholizm; guz móżdżku; wrodzony brak opuszki węchowej; kretynizm; porażenie nerwu twarzowego; porażenie nerwu trójdzielnego; porażenie postępujące; wiąd rdzenia; wodogłowie; palenie tyto­niu; zatrucie jodem; złamanie kości sitowej; złamanie podstawy czaszki; kilak nosa; nerwica; podeszły wiek; zmiany w obrębie czaszki (krwotok, zakrzep, zator, rozmiękanie, uraz lub guz zwoju hakowatego); histeria; padaczka (aura); choroba umysłowa; zapalenie obwodowej części nerwu węchowego (dur brzuszny, dur plamisty, zapalenie płuc, zatrucie ołowiem, nadmierne draż­nienie przez szkodliwe pary, zatrucie arsenem, lub jako część uogólnionego zapalenia nerwów obwodowych); zapalenie opon podstawy czaszki; gorączka sienna; przekwitanie; ropotok; zakażenie Vincenta; ropień płuca; rak płuca; zgorzel płuca; rak żołądka; tętniak koła Willisa (podrażnienie zakrętu hipo-kampa); guz przysadki (podrażnienie zakrętu hipokampa); zarośnięcie nosowej części gardła; naczynioruchowy nieżyt nosa; migrena.