Zanik nerwu wzrokowego może być pierwotny lub wtórny. W zaniku pier­wotnym wziernikowaniem stwierdza się, że granice nerwu są ostre, zagłę­bienie fizjologiczne głębokie z widoczną blaszką sitowatą, zabarwienie tarczy jest białe lub szarawe, tętnice prawidłowej szerokości lub węższe. Przy wtór­nym zaniku nerwu wzrokowego, który powstaje po zapaleniu lub obrzęku, granice tarczy są zatarte i nieregularne, zagłębienie fizjologiczne wypełnione, zabarwienie tarczy wyraźnie białe, tętnice zwężone, często z białymi otocz­kami. Stwierdza się obniżenie lub całkowitą utratę wzroku, zmiany w polu widzenia i zaburzenia w odczuwaniu barw. Trzeba pamiętać, że zabarwienie tarczy nerwu wzrokowego może być różne u ludzi zdrowych, u których tarcza może wyglądać na zanikową na skutek zmian wrodzonych lub starczych, lecz pole widzenia i ostrość wzroku są w tych przypadkach prawidłowe. Zapalenie wewnątrzgałkowe nerwu wzrokowego (neuritis optica). Cechy. Długo trwająca tarcza zastoinowa, lak samo jak zapalenie nerwu wewnątrz-lub pozagałkowe, może doprowadzić do wtórnego zaniku nerwu wzrokowego. Może dojść do ślepoty, lecz rokowanie w tej postaci jest pomyślniejsze niż w prostym lub pierwotnym zaniku nerwu i zależy od ilości zachowanych włókien nerwowych nie uszkodzonych przez chorobę wywołującą. Przyczyny zapalenia nerwu wzrokowego i tarczy zastoinowej. Wiąd rdzenia (tabes dorsalis). Cechy. Zanik nerwu wzrokowego (pierwotny) może być najwcześniejszym objawem. Zwykle postępuje i w ciągu 3 do 5 lat doprowadza do całkowitej ślepoty. Tarcza nerwu wzro­kowego jest szara, lecz granice jej pozostają wyraźne i ostre. Porażenie postępujące (paralysis progressiva; dementia parałytica). Cechy. Czasami spotyka się pierwotny zanik nerwu wzrokowego, podobnie jak w wiądzie rdzenia. Stwardnienie rozsiane (sclerosis disseminata). Cechy. W wielu przypadkach występuje pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego. Doprowadza ono do zaniku nerwu wzrokowego z czasową lub trwałą utratą widzenia centralnego, chociaż ślepota jest bardzo rzadko całkowita. Charakterystycznym dla tego rodzaju zaniku jest najczęściej zblednięcie skroniowej połowy tarczy. Wy­stępuje w 50% przypadków. Przebieg może być nietypowy z okresową po­prawą widzenia. Tarcza nerwu wzrokowego nigdy nie wykazuje szarego za­barwienia, tak charakterystycznego dla zaników tabetycznych, a naczynia krwionośne na dnie oka są na ogół nie zmienione i rzadko wykazują objawy zapalne. Zatrucie alkoholem metylowym. Cechy. Zapalenie nerwu wzrokowego z na­stępowym zanikiem może być spowodowane bądź to jednorazowym, bądź też powtarzającym się piciem alkoholu metylowego. Doprowadza do całkowitej ślepoty. W wywiadzie picie alkoholu metylowego; ból głowy; za­wrót głowy; zaburzenia żołądkowo-jelitowe; śpiączka. Akromegalia. Cechy. Nowotwory przysadki często powodują upośledzenie widzenia, połączone z częściowym lub całkowitym zanikiem nerwu wzroko­wego. Z reguły występują ubytki w polu widzenia, najczęściej w postaci niedowidzenia połowiczego dwuskroniowego, przy czym zwężenie pola wi­dzenia występuje od strony skroniowej do wewnątrz i od góry ku dołowi. Mogą wystąpić mroczki i nieregularne ubytki w polu widzenia. Dziedziczny zanik nerwu wzrokowego (choroba Lebera). Cechy. Może wy­stąpić zanik nerwu wzrokowego (częściej u młodych mężczyzn, zwykle jako cecha recesywna, pozornie bez przyczyny) obejmujący pęczek tarczowo-plam-kowy. Stwierdza się mroczek centralny. Cecha dziedziczna; obustronna utrata widzenia; mroczek środkowy; trwałość upośledzenia widzenia; występowanie u młodych męż­czyzn. Zanik nerwu pochodzenia siatkówkowego i naczyniówkowego. Cechy. Tar­cza nerwu wzrokowego ma zabarwienie szarawoczerwone lub żółte z odcie­niem woskowym. Granice tarczy są nieco zatarte, naczynia bardzo wąskie, a na dnie stwierdza się objawy przebytego zapalenia siatkówki i naczy­niówki. W wywiadzie postępujące upośledzenie widzenia z kurzą ślepotą. Widzenie centralne pozostaje bardzo długo zachowane, aż w końcu dochodzi do całkowitej ślepoty. Przewlekłe pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego. Cechy. Początkowo nie stwierdza się żadnych zmian w tarczy nerwu wzrokowego; w okresach późniejszych bardzo często występuje zblednięcie skroniowej części tarczy. W niektórych przypadkach w końcu dochodzi do zaniku nerwu wzrokowego, w którym tarcza jest wybitnie biała lub szarawa, czasami z odcieniem nie­bieskawym, o brzegach nieregularnych i nieco zatartych ze znacznym zwę­żeniem naczyń najmniejszego kalibru, z tkanką łączną, pokrywającą po­wierzchnię tarczy. Tętnice są wąskie, żyły normalnego kalibru i z reguły wężykowate. Zarówno tętnice, jak i żyły bywają otoczone białymi osłonkami. W wywiadzie często nadużywanie tytoniu, alkoholu lub też jednego i drugiego; stopniowe obniżanie się ostrości wzroku, przy czym zaburzenia widzenia występują najwyraźniej w jasnym oświetleniu; mroczek centralny dla barwy czerwonej i zielonej; powolne postępowanie choroby. Jaskra. Cechy. Po pewnym czasie trwania choroby wzmożone ciśnienie śródgałkowe powoduje powstanie zagłębienia tarczy nerwu wzrokowego, do­prowadzając do wytworzenia się głębokiej „studni" z ostrymi lub nawisają­cymi brzegami (zagłębienie jaskrowe), nad którymi naczynia zaginają się ostro na brzegu, lecz pojawiają się znowu na dnie zagłębienia. Występuje zanik nerwu wzrokowego, tarcza ma wygląd blady, lub w późniejszych okre­sach zielonkawy, albo niebieskawy i często jest otoczona przez białawy pier­ścień zanikłej naczyniówki. Idiotismus familiaris amauroticus. Cechy. W większości przypadków wy­stępuje zanik nerwu wzrokowego z postępującym upośledzeniem widzenia, doprowadzającym do całkowitej ślepoty. Występuje' charakterystyczny obraz zmian w siatkówce. Mniej częste przyczyny. Zimnica; obrzęk śluzowaty; stwardnienie tętnic, ciężkie krwotoki; zatrucie ołowiem; choroba Friedreicha; dziedziczna ataksja móżdżkowa; zapalenie opon mózgowych; zapalenie ucha środkowego; złama­nie kości kanału nerwu wzrokowego; ropowica oczodołu; zamknięcie tętnicy środkowej siatkówki; zakrzep żyły środkowej siatkówki; złamanie kości oczo­dołu; zapalenie okostnej oczodołu; ostre poza gałkowe zapalenie nerwu wzro­kowego; cukrzyca; grypa; tętniak uciskający na okolicę skrzyżowania ner­wów wzrokowych; oxycephalia; scaphocephalia; wodogłowie wewnętrzne; trąd; wielkogłowie; oponiak sierpa; małogłowie; tętniak tętnicy ocznej; guz skrzyżowania nerwów wzrokowych; promienica oczodołu; wąglik; choroba Littla; nerwiako-włókniakowatość; guz lejka; gruźliczak mózgu; bruceloza; zakrzep tętnicy szyjnej; przetoka tętnicy szyjnej do zatoki jamistej; encefalo­patia w nadciśnieniu tętniczym; zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego w prze­biegu ospy wietrznej; choroba Albers-Schónberga (kość marmurowa); chon-drodystrofia; uraz tępy; cranium bifidum; spina bifida; wadliwe kostnienie kości czaszki i twarzy; torbiel bąblowca w oczodole; kostniak zatoki sitowej i czołowej; włóknista dysplazja czaszki; guz płata czołowego (zespół Foster--Kennedy); glejak nerwu wzrokowego; guz uchyłka czaszkowo-gardłowego; zapalenie pajęczynówki w okolicy skrzyżowania nerwów wzrokowych; guz oczodołu; choroba Pageta; guzkowe zapalenie okołotętnicze; niedokrwistość złośliwa; platybazja; czerwienica; glejak siatkówki; sarcoidosis; choroba Handa-Schiillera-Christiana; jamistość rdzenia i jamistość opuszki; zatrucie tlenkiem węgla; zatrucie czterochlorkiem węgla.