Zaparcie jest objawem; można je określić jako zaburzenie, w którym wy­stępuje opóźnione lub niecałkowite opróżnianie się jelit, skłonność do nie­normalnego stwardnienia lub suchości albo zmniejszenia ilości kału z przyczyn organicznych albo czynnościowych. Obecnie zaparcie jest bardzo częstą do­legliwością. W większości przypadków nie można przypisać go żadnej szcze­gólnej chorobie; jest ono samo w sobie jednostką chorobową. W innych przy­padkach występują niekiedy objawy choroby miejscowej lub uogólnionej. Proponowano wiele sposobów klasyfikacji zaparcia z punktu widzenia etio­logii, lecz każdy z nich ma znaczne wady; z klinicznego punktu widzenia jednak następujący podział wydaje się być użyteczny: zaparcie spowodo­wane przeszkodami mechanicznymi (ucisk na jelita przez twory zawarte w jamie brzusznej lub w miednicy; wgłobienie; skręt jelit lub zapętlenie w zrostach; zwężenie jelit z powodu wrzodów, blizn lub guzów, np. w gruź­licy, kile, zapaleniu uchyłków, czerwonce, raku, mięsaku itp.); zaparcie w związku z bolesnym lub utrudnionym oddawaniem stolca (dyschezia); trud­ność leży tu w końcowym akcie wypierania zawartości okrężnicy i wiąże się z upośledzeniem odruchów odbytnicy lub ich zupełnym zahamowaniem z przy­czyn miejscowych (szczelina, przetoka, żylaki odbytu, powiększenie gruczołu krokowego); zaparcie wskutek bodźców hamujących pochodzących z in­nych układów lub z odległych odcinków przewodu żołądkowo-jelitowego (cho­roby rdzenia kręgowego, stany zapalne brzucha, zapalenie okrężnicy, zapa­lenie wyrostka robaczkowego, wrzód trawienny, choroby pęcherzyka żółcio­wego, zaburzenia hormonalne); zaparcie na tle zaburzeń czynnościowych (zaburzenia pokarmowe lub toksyczne, jak niedożywienie, charłactwo, zmę­czenie, niedokrwistość, gorączka, zatrucie ołowiem oraz wpływ niektórych leków; nieprawidłowości napięcia mięśniówki jelit — zaparcie atoniczne lub spastyczne, albo połączenie obydwu odmian; nienormalny brak bodźca do wypróżnienia, np. w razie niewystarczającej ilości pożywienia, niedostateczna objętość, brak płynów, niekorzystne zestawienie pożywienia, nieprawidłowy chemizm trawienia, zmniejszenie wydzielania żółci; zaparcie nawykowe w znacznej mierze zależne od złych przyzwyczajeń). Badanie radiologiczne czynności jelit wykazuje w wielu przypadkach obecność jednego lub kilku czynników wyszczególnionych wyżej. Poniżej omawiamy te choroby, w któ­rych przewlekłe zaparcie jest bezpośrednim wynikiem niektórych ogólnych lub miejscowych stanów patologicznych. Zaparcia u noworodków i osób w wieku podeszłym są częste. lnvaginatio chronica. Cechy. Są to nawracające, nieregularne napady za­parć lub biegunki; tym ostatnim towarzyszy kolka, wymioty i obecność krwi w kale. Występowanie zwykle u osób dorosłych lub ludzi starych w wyniku wgłabiania się nowotworów złośliwych lub polipowatych; czasem zespół Peutz-Jeghersa; początek bywa ostry, przechodząc w stan przewlekły, trwający całymi miesiącami do roku lub dłużej; niekiedy ostre zaparcie, prze­dziurawienie albo występowanie guza w okolicy odbytu; guz często daje się wymacać przez powłoki brzuszne lub per rectum; perystaltyka widoczna; zwie­racze rozluźnione. Niezłośliwe zwężenie jelit (gruźlicze, kiłowe, na tle uchyłków lub czerwon­ki). Cechy. Bywa stopniowe narastanie zaparcia, z okresami uporczywego za­parcia na przemian z napadami biegunki, chociaż, jeśli zawartość jelit jest płynna, przechodzenie kału utrzymuje się nieprzerwanie, dopóki światło jelit nie ulegnie całkowitemu zamknięciu. W wywiadzie — czynnik etiologiczny; napady bólów kol­kowych ze wzdęciem brzucha; ruchy perystaltyczne widoczne, wyczuwalne i słyszalne; wymioty; badanie radiologiczne z wlewem kontrastowym; wzier­nikowanie esicy. Carcinoma coli. Cechy. Jeśli nowotwór powiększa się, występuje stopniowo wzmagające się zaparcie, biegunki lub zaparcia na przemian z wolnymi wy­próżnieniami. Występowanie po czterdziestym roku życia; często nie­wielkie bóle; rozdęcie jelit przez gazy w sąsiedztwie guza; widoczna perystal­tyka; w wydalinach początkowo śluz, później treść śluzowo-ropna podbarwio­na krwią; stolce smołowate, nieprawidłowo sformowane, przypominające kał owczy, lub ołówkowate względnie tasiemkowate, jeżeli okrężnica ma zmniej­szoną średnicę; bywają też stolce fusowate, a niekiedy stwierdza się świeżą krew w stolcu, jeśli guz narusza odbytnicę; bębnica w późnym okresie; bywa stałe parcie na stolec; charłactwo; przerzuty; badanie radiologiczne (wlew kontrastowy); wziernikowanie esicy. Zaklinowanie kału. Cechy. Występuje tu przewlekłe zaparcie, przechodzące w przewlekłą i wreszcie w podostrą niedrożność. Często występuje u starszych kobiet z. przewlekłym zapar­ciem; twarde masy kałowe wyczuwalne wzdłuż przebiegu okrężnicy lub od­bytnicy, czasami dające się przesunąć z jednej części jelit do drugiej; brak zwykłego tworzenia się zagłębienia pod wpływem ucisku, jakie występują w normalnym kale; bywa gorączka, wrażliwość na ucisk, wydzielina śluzowo--ropna z odbytu i bolesne parcie na stolec (w owrzodzeniach kałowych). Visceroptosis. Cechy. Zaparcie jest wyraźne. W wywiadzie — wielokrotne jiąże; występowanie zwykle u szczupłych kobiet, o cytrynowej barwie skóry, z długim tułowiem; podbrzu­sze wyraźnie wystaje, nadbrzusze zapadnięte; ogólne zmęczenie; bóle grzbietu; brak łaknienia; niestrawność; omdlenia; wypieki; pulsowanie brzucha; radio­grafia z użyciem środka cieniującego. Colon irritabile (colitis spastica). Cechy. Zaparcie jest w wielu przypad­kach cechą charakterystyczną, ale czasami występują napady biegunki. W wywiadzie — histeria, hipochondria lub melancholia z zamknięciem się w sobie i trapieniem się obecnością śluzu w stolcach; okre­sowe napady połączone z bólami o typie kolki, a niekiedy przełomy jak w za­paleniu wyrostka robaczkowego; w stolcach spoisty śluz, podobny jakby do śliskiego żelatynowatego żabiego skrzeku lub w postaci sznurków, pasm bądź grudkowatych błon; często bolesny, wrażliwy punkt między pępkiem a lewym lukiem żebrowym; spastyczna okrężnica; przewlekłość. Saturnismus (zatrucie ołowiem). Cechy. Zaparcie jest uporczywe, często poprzedza je kolka; mogą także występować napady ostrej biegunki, nawra­cającej przez długi okres czasu. Strictura recti (w wyniku operacji żylaków odbytu lub wskutek bliznowa­cenia owrzodzeń kiłowych, nowotworowych, gruźliczych, rzeżączkowych, czer­wonkowych lub durowych oraz ziarnicy wenerycznej pachwin). Cechy. Wy­stępuje zaparcie i zmiana kształtu stolców (kał wstążkowaty lub grudkowaty), ale bywają napady wyraźnej biegunki (wskutek zapalenia jelit); wreszcie czasem dochodzi do całkowitej niedrożności. Ból; wydzielina (śluz, ropa lub krew); badanie odbytu pal­cem lub wziernikiem odbytniczym; specjalne próby: próba Freia itp. Enteritis localis (ileitis regionalis). Cechy. W późnym okresie pojawiają się objawy przewlekłej niedrożności jelitowej. Morbus Hirschsprungi (dilatatio coli idiopathica). Cechy. Zawsze występuje zaparcie z napadami bólu, a następnie biegunka, zarówno samoistna, jak i wywołana sztucznie. Występowanie od urodzenia z utrzymywaniem się do dwu­dziestego lub trzydziestego roku życia; powiększenie brzucha; napadowe wzdę­cia; górna część brzucha jest szczególnie powiększona; uniesienie łuku żebro­wego; znaczna odległość od wyrostka mieczykowatego mostka do pępka; w napadach wyraźne zwoje okrężnicy (lub nawet podłużne taśmy mogą być widoczne); badanie radiologiczne. Zrosty jelitowe. Cechy. Zaparcie zmienne, od najłagodniejszej postaci o ty­pie przewlekłym, do najcięższej ostrej niedrożności. Zaparcie bywa okresowe. W wywiadzie — uprzednio zapalenie otrzewnej lub zabieg operacyjny na narządach miednicy, wyrostku robaczkowym lub jelicie; brak charakterystycznych objawów; guz jest rzadkością; ostra niedrożność jelit w zadzierzgnięciu lub skręcenie. Mniej częste przyczyny. Graviditas; appendicitis chronica (zaparcie, częste napady biegunki z kolką); diverticulitis (częściej u kobiet w połączeniu z za-parciami); myxoedema; hypothyreoidismus; anorexia nervosa; morbus Addi-soni; morbus Simmondsi; diabetes mellitus; insufficientia circulatoria chronica cardiaca; hyperchlorhydria; achylia gástrica; ulcus ventriculi; ulcus duodeni; cholecystitis; cholelithiasis; icterus mechanicus; rachitis; gastritis chronica; psychosis depressiva; cystis mesenterica; pseudocysts pancreatis; hyper­nephroma; glomerulonephritis; hydronephrosis (odruchowe); dehydratatio; asci­tes; obesitas; abscessus hepatis; arteriosclerosis abdominal'is; senilitas; cretinis-mus; tetanus; tetania; anaemia gravis; prostatitis; arthritis urica; scorbutus; in-toxicatio (arsen, wanad itp.); uszkodzenia w obrębie miednicy u kobiet (ciąża pozamaciczna, rozszerzenie jajowodów, rak lub włókniak macicy, rectocoele, cystocoele, endometriosis); powiększenie gruczołu krokowego; wrodzone zwę­żenie kanału odbytu; skurcz zwieracza odbytu (varices haemorrhoidales, ulce-rationes, cryptitis; abscessus perirectalis, fissura, ulcus stercoralis); organicz­ne choroby nerwowe (tabes dorsalis, myelitis, meningitis, sclerosis multiplex, tumor medullae spinalis, sympathectomia); duży guz w jamie brzusznej; osla- bienie mięśni brzucha; niedrożność odźwiernika; wydłużenie esicy; naduży­wanie środków rozwalniających; niektóre leki (pochodne makowca, środki blokujące zwoje).