Palpacyjne badanie odbytnicy jest ważną częścią badania ogólnego, bada­nia miednicy czy też zwykłego badania odbytnicy. Badaniem tym można wy­kryć zarówno zmiany w obrębie odbytnicy, jak i w jej sąsiedztwie. Do uzu­pełnienia rozpoznania często konieczna jest jeszcze rektoskopia lub rektorc-manoskopia. Większość chorób odbytnicy umiejscawia się w jej najniższym, 5-cm odcinku. U mężczyzn najdogodniejszym ułożeniem do badania per rec­tum jest pozycja kolanowo-łokciowa, u kobiet — pozycja na prawym boku z podkurczonymi nogami i z prawą ręką na plecach. Krwawnicę wewnętrzne (varices haemorrhoidales). Cechy. Ściśle w obrębie odbytu wyczuwa się małe, owalne twory, dające się wynicować palcem na zewnątrz. Szczególnie dobrze są one wyczuwalne w przypadku ich prze­wlekłych zmian zapalnych, zakrzepowych, włóknistych lub zgorzelinowych. Ból, świąd odbytu, krwawienia. Wziernikowanie potwier­dza rozpoznanie i wyklucza raka odbytnicy. Polip odbytnicy (polypus recti). Cechy. Wyczuwa się jedną lub kilka mięk­kich, dobrze ruchomych, uszypułowanych wyrośli (możliwość pomylenia z grudkami kału). Często można w ogóle nie wyczuwać polipa. Czasami polip może wystawać na zewnątrz. Podrażnienie odbytnicy, w przypadku stanu zapalnego po­lipa — ból. Krew i śluz w stolcu. Rektoskopia. Rak odbytnicy (carcinoma recti). Cechy. Palpacyjnie stwierdza się twarde, guzowate twory wypuklające się ponad poziom błony śluzowej, zwykle w najniższej części odbytnicy (10 cm). Wrastając do światła jelita guz często daje objawy niedrożności. Masy nowotworowe są kruche, pokryte owrzodzeniami i łatwo krwawią. Ropień podśluzówkowy (abscessus submucosus). Cechy. W ścianie odbyt­nicy wyczuwa się mniej lub bardziej podłużne, gładkie, elastyczne, bardzo tkliwe obrzmienie, które może pęknąć przy ucisku. Pusty ropień sprawia wra­żenie ziarna fasoli w tkance podśluzowej. Zwężenie odbytnicy (strictura recti; zapalne — głównie na tle ziarnicy wenerycznej pachwin, lub nowotworowe). Cechy. Badający palec napotyka na pierścieniowate lub rurowate zwężenie w obrębie kanału odbytu, ponad granicą wewnętrznego zwieracza odbytu lub w odległości 8—10 cm od odbytu. Jeśli zwężenie jest utworzone przez tkankę włóknistą (zbliznowaciałe, stare owrzodzenie), wówczas może sprawiać wrażenie pasmowatego przewężenia. Zwężenie nowotworowe charakteryzuje się twardymi, guzowatymi wyroślami. Owrzodzenie odbytnicy (proste, kiłowe, gruźlicze, nowotworowe, czerwon­kowe itd.). Cechy. Zarówno głębokie, jak i powierzchowne owrzodzenie moż­na wykryć badaniem per rectum jedynie przy dużym doświadczeniu badają­cego. Znacznie pewniejsze wyniki daje wziernikowanie. Badaniem palpacyj­nym uzyskujemy również bardzo mało danych co do charakteru owrzodzenia, chyba że jest to owrzodzenie nowotworowe o kształcie krateru i twardej, guz-kowatej podstawie. Przetoka odbytniczo-pochwowa (fistula recto vaginalis). Cechy. O ile ujście przetoki jest duże, palec może wejść do przetoki. Przy małych rozmiarach ujścia wyczuwa się je jako płytki dołek lub wgłębienie. Odchodzenie gazów i stolca przez pochwę. Badanie sonda lub wstrzykiwanie mleka do odbytnicy przy jednoczesnej obserwacji pochwy. Zaklinowanie kału. Cechy. Stwardniałe masy kałowe umiejscowione nisko nad zwieraczem odbytu są łatwo wyczuwalne w postaci twardych, ruchomych, nieregularnych brył. Ciało obce w odbytnicy (corpus alienum recti). Cechy. Ciała obce, które dostały się do odbytnicy w czasie wypadku lub zostały tam włożone roz­myślnie przez odbyt, wyczuwa się badaniem palpacyjnym. Ropień okołoodbytniczy (abscessus perirectalis). Cechy. Wyczuwa się go w postaci wypuklenia ponad wewnętrznym zwieraczem odbytu. Przerost gruczołu krokowego (hypertrophia prostatae). Cechy. Jest to stan, który prawie zawsze można wykryć badaniem per rectum. Palec napotyka okrągłą, spoistą masę, gładką i zwykle symetryczną; szczelina środkowa po­między płatami może być pogłębiona lub zarośnięta. Jeden,lub oba płaty są powiększone. Badaniem palpacyjnym per rectum można nie wykryć powięk­szenia gruczołu krokowego, jeżeli powiększony jest tylko płat środkowy lub jeśli gruczoł krokowy objęty jest zmianami stwardnieniowymi. Rak gruczołu krokowego (carcinoma prostatae). Cechy. Gruczoł jest twardv jak kamień, na jego powierzchni wyczuwa się jeden lub kilka twardych guz­ków, w tym zwykle jeden w obrębie wierzchołka gruczołu. Zmiany te stają się bardziej wyraźne przy badaniu z sondą tkwiącą w cewce moczowej. Po­nad górnym brzegiem gruczołu stwierdza się szerzący się na zewnątrz twardy naciek, przekształcający pęcherzyki nasienne w lite masy. Ropień gruczołu krokowego (abscessus prostatae,- prostatitis acuta). Cechy. Gruczoł jest gorący, obrzmiały i tkliwy. Przy rozległym zropieniu staje się ciastowaty i chełboczący. Przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego (prostatitis chronica) i zapale­nie tylnej części cewki moczowej (urethritis posterior) na tle rzeżączki. Cechy. Gruczoł krokowy może być powiększony i nierówny. Zwykle w wywiadzie zakażenie rzeżączką. Rzadki, mleczny wyciek z cewki zawiera wałeczki sterczowe i nasila się przy defekacji lub przy masażu gruczołu. Ból przy oddawaniu moczu i stolca. Odruchowe bóle grzbietu, krocza, cewki. Zaburzenia czynności płciowych. Kłaczki w moczu. Zapalenie pęcherzyków nasiennych (vesiculitis seminalis gonorrhoica; zaw­sze towarzyszy przewlekłemu zapaleniu gruczołu krokowego). Cechy. Może wystąpić powiększenie, stwardnienie i tkliwość pęcherzyków nasiennych. Nie zmienione pęcherzyki nasienne nie są wyczuwalne. Rzeżączlka w wywiadzie. Przewlekły wyciek z cewki mo­czowej. Bóle newralgiczne w jądrach lub w odbytnicy. Częste oddawanie mo­czu. Nawracające zapalenie najądrza. Zaburzenia czynności płciowych. Nie- kiedy gościec. Ropień kulszowo-odbytniczy (abscessus ischiorectalis). Cechy. W miejscu ropnia wyczuwa się tkliwe, elastyczne obrzmienie. Tyłopochylenie macicy (retroversio uteri). Cechy. Przechylone ku tyłowi dno macicy wpukla się do odbytnicy. Rozpoznanie uzupełnia badanie dwu­ręczne. Torbiel jajnika (cystis ovarii). Cechy. Bocznie od dna macicy wyczuwa się chełboczący, torbielowaty, ruchomy twór. Zapalenie jajowodów i ropniak jajowodu (salpingitis et pyosalpinx). Cechy. Rozdęte, tkliwe jajowody lub masy można wyczuć z boku lub za ma­cicą. Sama macica jest zwykle pochylona ku tyłowi i umocowana w zrostach. Ciąża pozamaciczna (graviditas extrauterina). Cechy. Z boku lub poza po­większoną macicą stwierdza się napiętą, tkliwą, tętniącą, wypełnioną płynem masę. Szyjka macicy rozpulchniona. Ropień okolowyrostkowy (abscessus periappendicularis). Cechy. Badaniem dwuręcznym z [jednym palcem umieszczonym w odbytnicy (lub w pochwie) wyczuwa się po prawej stronie powiększony wyrostek w położeniu miednicznym lub ropień okolowyrostkowy. Takie badanie odgrywa ważną rolę w wielu wątpliwych przypadkach. Rak otrzewnej miednicznej (carcinoma pelveoperitonei). Cechy. W przy­padku przerzutu raka jakiegokolwiek narządu jamy brzusznej do otrzewnej miednicznej znajduje się badaniem per rectum liczne guzki w obrębie tej części otrzewnej, guzowatą obręcz wokół ściany miednicy lub guzki w za­głębieniu kości krzyżowej. Badanie to jest ważne w określeniu zaawansowa­nia sprawy nowotworowej. Wyniszczenie. Wodobrzusze (często płyn krwisty). Objawy zależne od pierwotnego ogniska nowotworowego. Wady odbytnicy. Cechy. Wykryć można takie zniekształcenia, jak wrodzone zwężenie odbytnicy, zarośnięcie odbytu, zarośnięcie odbytnicy, brak odbyt­nicy. Występujące od urodzenia zaburzenia w oddawaniu stolca, objawy niedrożności jelita. Wgłobienie (invagination Cechy. Szczyt wgłobienia, podobny w dotyku do miękidego ujścia macicy, można w wielu przypadkach wyczuć per rectum. W określeniu charakteru „walcowatego" guza pomaga badanie dwuręczne z jednym palcem umieszczonym w odbytnicy. Gruźlica gruczołu krokowego (tuberculosis prostatae). Cechy. Gruczoł kro­kowy jest obrzmiały i guzkowaty, nie są to jednak cechy charakterystyczne. Rozpoznanie ustala się na podstawie stwierdzenia gruźlicy najądrza, pęche­rza moczowego lub pęcherzyków nasiennych. Gruźlica pęcherzyków nasiennych. Cechy. Czasem spotyka się typowe twarde, guzkowate pola; częściej narząd ulega jedynie powiększeniu w spo­sób nasuwający przypuszczenie zwykłego procesu zapalnego. Objawy przedmiotowe gruźlicy najądrza, pęcherza moczo- wego, gruczołu krokowego. Mniej częste przyczyny. Aneurysma arteriae iliacae internae; coxitis absce-dens; calculus urethrae; calculus vesicae urinariae; carcinoma vesicae uri-nariae; invaginatio recti; lymphadenitis glandularum lymphaticarum regionis sacralis; proctitis; ureteritis tuberculosa; sarcoma recti; calculi prostatac; endometriosis; tumor villosum recti; corpus alienum vaginae; tumor vagi­nae; abscessus regionis sacralis; tumor regionis sacralis; tumor presacrale (teratoma, chordoma); anomaliae ossis coccygis; tumor benignum recti (lipoma, leiomyoma, fibroma, neuroma, haemangioma); carcinoma intestini tenuis; diverticulitis; ileitis regionalis.