Normalnie wielkość źrenic zmienia się w ciągu życia. Źrenice w najwcześ­niejszym dzieciństwie są bardzo wąskie. Stają się one szersze w wieku mło­dzieńczym i średnim; w końcu znowu zwężają się u osób starszych.. Zmiany wielkości i kształtu źrenic są następujące: miosis, czyli źrenice zwężone; mydriasis — źrenice rozszerzone; anisocoria — źrenice niejednakowej szerokości; nieregularność kształtu źrenic. Normalnie źrenice są zwężone w czasie snu, przy jasnym świetle i przy akomodacji. Zwężenie źrenic patologiczne może być dwóch rodzajów: zwę­żenie spastyczne, spowodowane skurczem zwieracza źrenicy; zwężenie po-rażenne, spowodowane porażeniem rozwieracza źrenicy. Niektóre leki, stoso­wane miejscowo lub ogólnie, powodują zwężenie źrenic. Morfina stosowana doustnie lub podskórnie powoduje miozę, lecz przy stosowaniu miejscowym nie ma takiego działania. Fizostygmina, pilokarpina i muskaryna zwężają źrenicę przy stosowaniu bądź to miejscowym, bądź też ogólnym. Swiatło-wstręt powoduje zwężenie źrenic. Tak więc zwę­żenie źrenicy może być spowodowane porażeniem nerwu sympatycznego (unerwiającego rozwieracz źrenicy), pobudzeniem nerwu okoruchowego (zao­patrującego włókna zwierające tęczówki łub zwieracz źrenicy) lub też bez­pośrednim pobudzeniem zwieracza źrenicy. Rozszerzenie źrenic (mydriasis) występuje normalnie w obniżonym oświe­tleniu, odruchowo przy nagłych bodźcach czuciowych (np. przy łaskotaniu lub drapaniu skóry, przy bólu) i jako odruch psychiczny w czasie jakiegoś nagłego wzruszenia (np. strachu lub przerażenia). W większości stanów śpiącz­kowych (z wyjątkiem spowodowanych makowcem i morfiną, lub mocznicą) źrenice są rozszerzone. Odnosi się to także z reguły do stanu osłupienia i eks­tazy. Rozszerzenie źrenic występuje zwykle w omdleniu, duszności i przy nudnościach. Niektóre leki powodują rozszerzenie źrenic, zwłaszcza atropina (miejscowo i ogólnie) i jej podobne (homatropina, hioscyna i eumydryna), adrenalina (dożylnie lub miejscowo) i kokaina (miejscowo i w dawkach tru­jących). Mówiąc ogólnie, rozszerzenie źrenic może być spowodowane pobu­dzeniem nerwu sympatycznego, porażeniem nerwu III. lub porażeniem połą­czeń mięśniowo-nerwowych w mięśniu okrężnym tęczówki. W stanach zapaści z reguły występuje rozszerzenie źrenic. Spotyka się je także we wszystkich postaciach niedokrwistości. Nierówność szerokości źrenic (anisocoria) jest często spotykana i nie musi świadczyć o stanie chorobowym, ale duża różnica szerokości źrenic jest pra­wie zawsze objawem jakiegoś uszkodzenia organicznego bądź to oczu, bądź też układu nerwowego. Jedna ze źrenic może być zwężona lub też rozsze­rzona, a druga normalna, lub też jedna może być zwężona, a druga rozsze­rzona. Naturalne leki zwężające i rozszerzające źrenice zastosowane miej­scowo do jednego oka spowodują zwężenie lub rozszerzenie źrenicy. Nieregularność kształtu źrenic, poza nieznacznymi, przemijającymi odchy­leniami, wskazuje zwykle na zmiany chorobowe w oku lub też na chorobę organiczną centralnego układu nerwowego. Nadwzroczność (hyperopia). Cechy. Źrenice są zwykle zwężone, mięsień rzęskowy pozostaje stale w stanie większego lub mniejszego napięcia. Wysoka krótkowzroczność. Cechy. Źrenice są rozszerzone i nieco leniwe. Zapalenie tęczówki (iritis, iridocyclitis). Cechy. Źrenica chorego oka jest zwężona, szarawa, słabo reagująca i nieregularna. Ta ostatnia cecha jest spo­wodowana zrostami. Jaskra (glaucoma). Cechy. W jaskrze zapalnej ostrej i przewlekłej źrenica jest rozszerzona, owalna, nieruchoma, często widzimy w niej zielonkawy od­blask. W jaskrze prostej (jaskra przewlekła niezapalna) źrenica jest tylko nieznacznie rozszerzona i leniwie reaguje. Różnowzroczność (anisometropia — różna refrakcja w obu oczach). Cechy. Może wystąpić nierówność źrenic. Kiła mózgu (kiła oponowo-naczyniowa). Cechy. Występują charakterystycz­ne zmiany źrenic, takie jak: nieregularność kształtu, nierówność i nierzadko źrenice Argyll Robertsona. Zmiany te mogą wystąpić jako objawy wczesne. W wywiadzie — kiła (przed 2—5 lat); objawy zmian umy­słowych (od objawów drażliwości do demencji); bezsenność, napady senności; zawrót głowy; zajęcie nerwów czaszkowych (zwłaszcza II, III i VI); mogą wystąpić napady padaczkopodobne, przejściowa afazja lub porażenie; dodat­nie odczyny serologiczne; badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (dodatnie od­czyny serologiczne, limfocytoza, wzmożona ilość globulin, kiłowa krzywa złotowa). Wiąd rdzenia (tabes dorsalis). Cechy. Wcześnie występują objawy źreniczne. Często występuje zwężenie źrenic (tabes cervicalis). Czasami spotyka się rozszerzenie źrenic i w takich przypadkach występuje często jednocześnie porażenie nerwu III łub zanik nerwu wzrokowego. Z reguły występuje pewna nierówność i nieregularność kształtu źrenic. W dwóch trzecich przypadków stwierdza się zniesienie odruchu na światło z zachowaniem odruchu zwężenia źrenicy przy akomodacji (objaw Argyll Robertsona). Odruch paradoksalny źrenic bywa zwykle spowodowany wiądem rdzenia. Porażenie postępujące (paralysis progressiva). Cechy. Zmiany źreniczne występują wcześnie i należą do stałych i charakterystycznych objawów. Źre­nice są nierównej wielkości i nieregularnego kształtu, co jest równie waż­nym objawem jak reakcja Argyll Robertsona, spotykana w wielu przypad­kach. Czasami występuje zwężenie, czasami rozszerzenie źrenic, w innych przypadkach źrenice mogą mieć kształt owalny. Wiek od 25—45 lat. W wywiadzie — zakażenie kiłowe; pod­stępny początek; wczesne zmiany psychiczne (brak uwagi, zapominanie, szyb­kie męczenie się umysłowe, zmiany uczuciowości, brak umiaru i niemoral-ność); w późniejszych okresach mania wielkości i egzaltacja; postępująca demencja i porażenia; zmiany źreniczne; wzmożony odruch kolanowy; drżenie języka; mowa powolna, bełkotliwa; twarz maskowata; ataki padaczkopodobne i podobne do apoplektycznych; różnego rodzaju przejściowe porażenia; nie­pewny chód; dodatnie odczyny serologiczne; badanie płynu mózgowo-rdze-niowego (dodatnie odczyny serologiczne, limfocytoza, wzmożona ilość glo­bulin, kiłowa krzywa złotowa); przebieg postępujący ze stałym pogarsza­niem się. Gruźlicze zapalenie opon mózgowych (meningitis basilaris). Cechy. W okre­sie podrażnienia źrenice, które mogły być uprzednio rozszerzone, są zwy­kle zwężone. W okresie drugim, przy wystąpieniu osłupienia, źrenice są rozszerzone lub nieregularne, a w końcowym okresie porażenia źrenice roz­szerzają się i nie reagują na światło. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (meningitis cerebrospinalis). Cechy. Źrenice są zwykle rozszerzone, ale mogą być także zwężone. Często wystę­puje nierówność i powolność reakcji źrenic, a także drżenie tęczówki. Guz mózgu (tumor cerebri). Cechy. Podrażnienie mózgu — we wczesnych okresach może spowodować zwężenie źrenic z zachowaniem odruchu na świa­tło. W późniejszych okresach źrenice mogą być nierówne z powodu niejedna­kowych zmian w zakresie nerwu wzrokowego w obu oczach, a źrenica po stronie schorzenia bywa szersza. Czasami w guzach mostu źrenice mogą wy­kazywać nietypowe i ekscentryczne położenie w tęczówce. Wymioty, często wczesne i stałe (zwłaszcza w guzach móżdżku i mostu) nie związane z pobieraniem pożywienia, bez towarzyszących nudności, mogą być chlustające; zmiany w zakresie nerwu wzrokowego (tar­cza zastoinowa), zwykle obustronnie; zawrót głowy; mogą wystąpić zmiany umysłowe lub uczuciowe; mogą być drgawki; zwolnienie tętna; objawy ogni­skowe; zdjęcie rtg. Ropień mózgu (abscessus cerebri). Cechy. Może wystąpić zwężenie źrenic na skutek podrażnienia mózgu. Rzadko występuje rozszerzenie źrenicy po stronie ropnia. Udar mózgowy (apoplexia cerebri; wylew krwi do mózgu). Cechy. W okre­sie głębokiej śpiączki źrenice są rozszerzone i nie reagują; często bywają one nierówne, przy czym źrenica po stronie porażenia bywa rozszerzona. Wylew krwi do mostu. Cechy. Źrenice są zwężone (źrenice szpilkowate). Wylew krwi do komór. Cechy. Źrenice, znacznie rozszerzone na początku, zwężają się, odruch źreniczny jest zniesiony. Zakrzep mózgu. Cechy. Źrenice są zwykle rozszerzone. Ostre poprzeczne zapalenie rdzenia (myelitis transversa acuta). Cechy. Zwężenie źrenic występuje w przypadkach zajęcia szyjnej części rdzenia (mioza rdzeniowa). Uraz głowy. Cechy. Często występuje jednostronnie rozszerzenie źrenicy i brak reakcji na światło po stronie urazu. Źrenice znacznie rozszerzone, nie reagujące na światło, spotyka się często w głębokiej śpiączce; w takich przy­padkach rokowanie jest bardzo poważne. Nierówność i nieregularność źrenic bez znaczniejszego rozszerzenia lub zwężenia jest bardzo częsta. Nierzadko spotyka się obustronne zwężenie źrenicy, zwykle bez fiksacji światła, prawdo­podobnie spowodowane krwotokiem do mostu. Częściowy zespół Webera (rozszerzona, nieruchoma źrenica z nieznacznym opuszczeniem powieki i ze­zem rozbieżnym w połączeniu z porażeniem połowiczym po stronie przeciw­nej) i inne podobne zespoły mogą występować w urazach głowy. Po bezpo­średnim urazie oka źrenica często pozostaje rozszerzona, nieco nieregularna i wolno lub wcale nie reaguje na światło. W wywiadzie — uraz czaszki bezpośredni lub uszkodzenie z odbicia (contrecoup) i złamanie z wgnieceniem i uciskiem: 1) ból głowy, zawrót głowy, majaczenie, drgawki, wymioty, zwężone źrenice, tarcze zasto-inowe, zwolnienie tętna, przyspieszenie oddychania, wzmożenie ciśnienia krwi, płyn mózgowo-rdzeniowy podbarwiony krwią, o wzmożonym ciśnieniu; utrata świadomości, powolne, chrapliwe oddychanie; oddech Cheyne--Stokesa, przyspieszenie tętna, spadek ciśnienia krwi, bardzo wysoka tempe­ratura, całkowite zwiotczenie; krwotok oponowy: przejściowa utrata świa­domości ze słabo napiętym tętnem; okresy odzyskiwania przytomności; wtórna utrata świadomości, porażenie, tarcza zastoinowa, przyspieszenie tętna, podwyższona temperatura, płyn mózgowo-rdzeniowy przejrzysty lub podbarwiony krwią. Porażenie odcinka szyjnego układu sympatycznego (zespół Homera). Ce­chy. Jest to jedynie objaw zespołu występującego w każdym stanie, w któ­rym ucisk lub zniszczenia wywołują porażenie układu rozszerzającego źrenicę. Źrenica po stronie zajętej jest zwężona, gałka zapadnięta, szpara powiekowa zwężona. Źrenica nie reaguje rozszerzeniem przy podrażnieniu skóry szyi lub po kokainie, ale reaguje na światło i akomodację. Niektóre z cierpień, powo­dujących te zmiany, opisano w tej książce. Częściej spotyka się jedynie podrażnienie układu sympatycznego w odcinku szyjnym, które powoduje roz­szerzenie źrenicy. Jamistość rdzenia (syringomyelia). Cechy. Źrenice są często nierówne na skutek podrażnienia lub porażenia Układu sympatycznego w odcinku szyjnym po jednej stronie, zwykle porażonej. Nagminne zapalenie mózgu (encephalitis epidemica). Cechy. Często spotyka się przejściowe zwężenie źrenic na początku choroby, a czasami źrenice są rozszerzone. Całkowite porażenie splotu barkowego. Cechy. Po stronie zajętej źrenica jest zwężona; szpara powiekowa jest także węższa; gałka może być zapad­nięta (zespół Homera). W wywiadzie — uraz barku lub ramienia; całkowite pora­żenie ruchowe i czuciowe ramienia (porażenie wiotkie). Mięśnie: m. serratus magnus, m. rhomboideus i m. levator anguli scapulae nie są zajęte. Porażenie Klumpkego. Cechy. Źrenica i szpara powiekowa są zwężone, a także może wystąpić zapadnięcie gałki nieznacznego stopnia po stronie uszkodzenia (zespół Homera). Obecność warunków powodujących ucisk lub też uprzed­nie całkowite porażenie; porażenie zewnętrznych mięśni ręki, możliwe także porażenie zginaczy nadgarstka i palców (typ dolnego neuronu ruchowego); zdrętwienie lub znieczulenie strony wewnętrznej przedramienia i ręki; ręka szponowata. Stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex). Cechy. Nierzadko występuje nierówność źrenic (24%). Źrenice mogą być jednak przeciętnej szerokości lub szerokie. W późnych okresach może powstać zwężenie źrenic. Padaczka. Cechy. Źrenice są często zwężone w okresie aury, lecz w czasie napadu drgawek rozszerzają się. W obu przypadkach często występuje brak reakcji na światło. W okresie klonicznym mogą wystąpić drgające ruchy źrenic. Porażenie słoneczne. Cechy. Źrenice początkowo rozszerzone, później znacz­nie się zwężają aż do wielkości szpilki. Sympathicotonia. Cechy. Nie jest to choroba, lecz zespół, który może wy­stąpić normalnie u kobiet i w wielu chorobach konstytucjonalnych. Stwierdza się wzmożoną pobudliwość całego układu współczulnego. Źrenice są szerokie i ruchome. Pobudzenie układu naczyniowo-sercowego (przyspieszenie akcji serca, bicie serca, ból w okolicy serca, pulsowanie tętnic, łatwe rumie­nienie się; pulsowanie naczyń włosowatych); zwolniona perystaltyka; upośle­dzenie wydzielania soku żołądkowego; podwyższona temperatura i ciśnienie krwi; zwiększona przemiana materii. Nerwica (neurastenia). Cechy. Źrenice mogą być rozszerzone, czasami nie­równe. Są one rozszerzone w zespole hiperwentylacyjnym. Histeria. Cechy. W histerii spotyka się różne reakcje źreniczne. Może wy­stąpić zwężenie źrenicy spastyczne lub porażenne, porażenne rozszerzenie źre­nicy, skurczowe rozszerzenie źrenicy, naprzemienne zwężanie się i rozszerza­nie źrenicy, paradoksalne odruchy źreniczne lub drżenie tęczówki. Śpiączka alkoholowa. Cechy. Źrenice są rozszerzone. W wywiadzie pijaństwo; śpiączka, rzadko całkowita; od­dech głęboki, lecz nie chrapliwy; obniżona temperatura, zapach alkoholu z ust. Morfinizm (zatrucie makowcem, nałóg morfinizmu). Cechy. W morfinizmie źrenice są rozszerzone lub nierówne, z wyjątkiem okresu bezpośredniego działania morfiny, w którym są one zwężone. W ostrym zatruciu ze śpiączką źrenice są szpilkowato-wąskie, lecz mogą się rozszerzyć w okresie końcowym. Nałóg morfinizmu: wygląd przedwcześnie starczy, z zie­mistą cerą i wyniszczeniem; cienkie, siwe włosy; brak poczucia odpowiedzial­ności i skłonność do kłamania; niestałość uczuciowa. Ostre zatrucie: głęboka śpiączka, sinica; zwolnienie tętna i oddychania; skóra wilgotna; normalna temperatura; odruch Babińskiego. Mocznica. Cechy. W czasie śpiączki źrenice są zwężone. Początek nagły lub powolny, często poprzedzony przez ból głowy; senność lub bredzenie; wymioty; drgawki; duszność; bywa oddech Cheyne-Stokesa; często konwulsje; zapach moczu; wysokie ciśnienie krwi; stwardnienie tętnic; niekiedy obrzęki; analiza moczu (białko, wałeczki); retino-pathia albuminurica (wziernikowanie). Asfiksja. Cechy. Źrenice są rozszerzone. Stwardnienie tętnic. Cechy. Źrenice są często zwężone. Może to wystąpić także w każdym okresie podwyższonego ciśnienia. Płatowe zapalenie płuc. Cechy. Bardzo często źrenice są nierówne; źrenica rozszerzona bywa z reguły po zajętej stronie. Przewlekła gruźlica płuc. (phthisis). Cechy. W wielu przypadkach źrenice są nierównej wielkości; źrenica szeroka występuje po zajętej stronie. Tętniak łuku aorty. Cechy. Nierówność źrenic może wystąpić na skutek podrażnienia (rozszerzenie) lub zniszczenia (zwężenie) nerwu współczulnego lub na skutek ucisku lub zamknięcia tętnicy szyjnej (rozszerzenie). Zmiany źreniczne mogą być spowodowane kiłą, ale wtedy odruch na światło jest zniesiony. Guz śródpiersia. Cechy. Może wystąpić nierówność źrenic, lecz nie spotyka się tego często. Jest ona spowodowana uciskiem na nerw sympatyczny, któ­rego podrażnienie powoduje rozszerzenie, a porażenie — zwężenie źrenicy. Wysiękowe zapalenie opłucnej. Cechy. Nierówność źrenic występuje dość często, przy czym szersza źrenica znajduje się po stronie zmiany płucnej. Mniej częste przyczyny. Choroba Potta (zespół Homera); złamanie z prze­mieszczeniem szyjnego odcinka kręgosłupa (obie źrenice zwężone lub jedna rozszerzona, a druga zwężona); nadliczbowe żebro szyjne (zespół Homera); guz rdzenia kręgowego w okolicy szyjnej (jedna źrenica zwężona); guz lub zmiany węzłów chłonnych szyjnych (zespół Homera); dna (zespół Homera); wycięcie tarczycy (krótkotrwałe rozszerzenie źrenic); platybazja (nierówne źrenice); zapalenie wielu korzonków nerwowych (rozszerzenie); ostre poraże­nie wstępujące Landryego (rozszerzenie); zespół Guillain-Barrego (rozszerze­nie); krwotok śródrdzeniowy (zespół Homera); rozstrzenie oskrzelowe (rozsze­rzenie źrenicy jednostronne); zgorzel płuc (jednostronne rozszerzenie źrenicy); odma lecznicza płuc (rozszerzenie jednostronne źrenicy); zrosty opłucnej w szczycie (jednostronne rozszerzenie źrenicy); wysięk w opłucnej (jedna źrenica rozszerzona); guz Pancoasta (zespół Homera); ostra toksyczna ence­falopatia jako powikłanie ciężkiej, ostrej choroby zakaźnej, jak zapalenia płuc, czerwonki, róży, płonicy lub błonicy (źrenice rozszerzone); niedotlenie­nie (źrenice rozszerzone); zator powietrzny (źrenice rozszerzone lub zwężone); zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego w przebiegu krztuśca (źrenice rozsze­rzone przy współistnieniu ślepoty korowej); zapalenie mózgu i rdzenia kręgo­wego w odrze (źrenice rozszerzone w ostrym i początkowym okresie); neuro­myelitis optica (źrenice rozszerzone proporcjonalnie do utraty ostrości wzroku); poliomyelitis (ophthalmoplegia interna); ostry krwiak pod oponą twardą (jedno- lub obustronne rozszerzenie źrenic); przewlekły krwiak pod oponą twardą (zwykle rozszerzenie źrenicy po tej samej stronie); przewlekły krwiak nad oponą twardą (zwykle rozszerzenie źrenicy po tej samej stronie); skurcz tętnicy szyjnej (rozszerzenie źrenicy po tej samej stronie); zakrzep tętnicy szyjnej (zwykle zwężenie źrenicy po tej samej stronie, czasami rozsze­rzenie po tejże stronie); katatonia (często rozszerzone, nieruchome źrenice); porodowy uraz mózgu (jedno- lub obustronne rozszerzenie źrenic); wrodzone zwężenie źrenic; wrodzone rozszerzenie źrenic; guz mostu (źrenice zwężone); jamistość opuszki (jednostronne zwężenie źrenicy); zakrzep dolnej tylnej tętnicy móżdżkowej (zwężenie źrenicy po tej samej stronie); arachnodaktylia (źrenice zwężone z obustronnym przemieszczeniem soczewki); skrobiawica (źrenice zwężone, nieregularne); zespół Raedera (jednostronne zwężenie źre­nicy); niedoczynność przytarczyc (źrenice zwężone); przełomy okoruchowe (rozszerzenie źrenicy w czasie napadu); tarcza zastoinowa (rozszerzenie źre­nic); zaćma (może być rozszerzenie źrenicy); migrena oczno-porażenna (źre­nica rozszerzona po stronie bólu głowy); tętniak tętnicy bezimiennej (jedna źrenica rozszerzona na skutek podrażnienia nerwu współczulnego); porażenie młodzieńcze (nierówność źrenic lub rozszerzenie źrenic z osłabioną lub nie­obecną reakcją na światło); choroba morska (źrenice rozszerzone); choroba posurowicza (w początkowym okresie źrenice mogą być rozszerzone i leniwie reagują na światło).