OBRZĘK UOGÓLNIONY
Uogólniony obrzęk jest spowodowany gromadzeniem się względnie dużych ilości wody w przestrzeniach tkankowych w wyniku zatrzymywania przez nerki wody i elektrolitów. W obecnym stanie wiedzy uogólnione obrzęki można sklasyfikować w dwóch ogólnych grupach, a mianowicie: obrzęki, w których ma miejsce przechodzenie płynu z osocza do przestrzeni tkankowych, co uruchamia mechanizm wyrównawczy przez zatrzymanie przez nerki wody i soli i tworzenie innych substancji, oddawanych do krwi krążącej:
przypadki, w których pierwotna choroba nerek wywołuje zakłócenie wyda-
lania wody i soli przez nerki, co powoduje przechodzenie płynu z osocza do
przestrzeni tkankowych.
W ogólności czynniki naczyniowe, które prowadzą do tworzenia się obrzęku, wywołują zaburzenia w jednym lub więcej prawidłowych czynnościach kierujących wymianą płynu pomiędzy obszarami wewnątrz- i zewnątrznaczyniowymi. Są to: przepuszczalność kapilarów; ciśnienie krwi w kapiłarach;
ciśnienie onkotyczne osocza; ciśnienie onkotyczne płynu tkankowego;
ciśnienie tkankowe i czynniki wpływające na tworzenie się i przepływ
limfy.
Ogólny mechanizm wpływający na tworzenie się płynu obrzękowego przede wszystkim odnosi się do regulacji równowagi wodno-elektrolitowej; stanowią go mianowicie: żylne i tętnicze ciśnienie nerkowe;j zatrzymywanie wody i elektrolitów przez nerki wskutek działania pozanerkowych czynników hormonalnych lub chorób nerek; przyjmowanie wody i soli w pokarmie;
pozanerkowe wydalanie wody i soli i tworzenie lub niszczenie białek
osocza i krwinek czerwonych.
Podsumowując — obrzęk podskórny zawsze z konieczności wiąże się z wciągnięciem w sprawę nerek, lecz mechanizm zajęcia ich bywa albo pierwotny (w wyniku chorób nerek), albo wtórny (w wyniku pewnego czynnika lub czynników pozanerkowych, które na tej czy innej drodze przyczyniają się do zatrzymywania wody i soli przez nerki lub też obarczają je ponad ich zdolności wydalnicze).
Obrzęk tkanki podskórnej (anasarca) występuje bardzo rzadko, z wyjątkiem przypadków podanych niżej.
Glomerulonephritis chronica et subacuta (choroba Brighta). Cechy. Uogólnione obrzęki bywają wyraźnym i uporczywym objawem, a najbardziej krańcowe przypadki obrzęku występują zwykle w tej chorobie. Często dołącza się puchlina jam surowiczych. Twarz jest blada, nalana, a nad ranem powieki są obrzęknięte. Niekiedy obrzęk cofa się dość szybko, lecz w większości przypadków tzw. faza nerczycowa zapalenia kłębków nerkowych trwa miesiącami lub nawet latami. Ewentualnie obrzęk może zniknąć, lecz pojawia się nadciśnienie tętnicze i dochodzi do postępującego upośledzenia czynności nerki, jeśli choroba nie przechodzi w okres utajenia, w którym uporczywy białkomocz jest jedynym spostrzeganym objawem nieprawidłowym. Czasami występują objawy przedmiotowe lub podmiotowe ostrego zapalenia nerek (p. niżej „zaostrzenie przewlekłego zapalenia kłębków nerkowych").
Ból głowy; nudności i wymioty; wzrost ciśnienia tętniczego ze wzmożeniem drugiego tonu nad tętnicą główną; skąpomocz; białkomocz; wałeczki w moczu; krwiomocz; zapalenie siatkówki (wziernikowanie dna oka); niedokrwistość (zazwyczaj normoblastyczna); ustalenie się ciężaru właściwego moczu około 1,010; upośledzenie sprawności nerek (próba oczyszczania z mocznika i podobne testy); wysoki poziom mocznika we krwi (badania biochemiczne).
Glomerulonephritis acuta seu glomerulonephritis chronica exacerbata (ostra choroba Brighta). Cechy. Uogólniony obrzęk jest niekiedy wczesnym i wyraźnym objawem. Czasem powstaje także puchlina opłucnej i otrzewnej. Obrzęk zjawia się najpierw na twarzy i powiekach, a nieznaczny bywa i w innych miejscach.
Początek nagły lub podstępny; często w wywiadzie — poprzedzające zapalenie górnych dróg oddechowych, migdałków lub płonica (zazwyczaj w ciągu miesiąca); ból głowy; nudności i wymioty; gorączka; niedowidzenie; charakterystyczna cera; skąpomocz; niedokrwistość; czasem podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi; badanie moczu (ciemna lub przydymiona barwa, ciężar właściwy od 1,025 do 1,035, duże ilości białka, krwinki czerwone, wałeczki wszelkich rodzajów); badanie czynności nerek (stężenie mocznika we krwi, siarczany w surowicy, kreatynina i próby oczyszczania, jak: mocznikowa, siarczanowa, kreatyninowa, inulinowa itp.).
Glomerulonephritis latens. Cechy. U części osób, które cierpiały na ostre zapalenie kłębków nerkowych, rozwija się zespół nerczycowy, charakteryzujący się znacznymi obrzękami.
W wywiadach — niedawno ostre zapalenie kłębków nerkowych, które nie ustąpiło całkowicie w ciągu sześciu miesięcy, sądząc na podstawie badania moczu (ciągły krwiomocz lub białkomocz); duży białkomocz; zmniejszenie zawartości białek w osoczu; zwiększona zawartość cholesterolu we krwi; prawidłowe ciśnienie tętnicze; prawidłowa lub niemal normalna czynność nerek (wg oceny na podstawie wyników prób oczyszczania).
Zespół nerczycowy (nerczyca lipidowa). Cechy. Wyróżniającą cechą choroby są uporczywe obrzęki. Zazwyczaj zaczynają się one na twarzy i szybko obejmują tkanki podskórne całego ciała, zewnętrzne narządy płciowe i jamy surowicze, chociaż mogą być uogólnione obrzęki bez puchliny opłucnej i otrzewnej albo puchlina opłucnej i otrzewnej bez uogólnionych obrzęków.
Początek choroby zazwyczaj podstępny we wczesnym okresie dzieciństwa (w wieku około trzech lat); osłabienie, łatwe męczenie się, ociężałość i sztywność kończyn; niekiedy w wywiadzie — angina lub zakażenie górnych dróg oddechowych, z szybkim i pozornie zadowalającym wyleczeniem; brak gorączki; utrata łaknienia; podwyższone ciśnienie krwi; brak zmian w siatkówce (oftalmoskopia); brak niedokrwistości; badanie moczu wykazuje znaczny białkomocz, wysoki ciężar właściwy, składniki komórkowe i wałeczki wszelkiego rodzaju z małą ilością krwi lub bez niej; zmniejszenie zawartości białek w osoczu z odwróconym stosunkiem albumin do globulin; hipercholesterolemia; hiperlipemia; brak retencji ciał azotowych; obniżenie podstawowej przemiany materii.
Trichinosis. Cechy. Przy końcu czwartego tygodnia, kiedy larwy zaczynają otarbiać się w mięśniach, pojawiają się obrzęki. Często wyraźne są one na twarzy; mniej zaznacza się obrzęk brzucha i kończyn. Narządy płciowe rzadko bywają obrzęknięte.
W wywiadach — spożycie wieprzowiny lub innych produktów mięsnych; początek z bólami brzucha, wymiotami i częstą biegunką; gorączka zwalniająca lub przerywana (siedem do czternastu dni); mięśnie obrzmiałe, twarde, tkliwe; kaszel i duszność; bezgłos; wyniszczenie; niedokrwistość; eozynofilia i leukocytoza; czas trwania dwa do ośmiu tygodni; badanie podejrzanej żywności na obecność larw włośnicy; badanie kału na pasożyty; badanie bioptyczne mięśni; test skórny.
Mniej częste przyczyny. Oedema angioneuroticum; ankylostomiasis; cirrhosis hepatis (krańcowa); amyotonia congenita; beri-beri; morbus Buhli; malleus; pericarditis constrictiva chronica; dermatomyositis; polyneuritis; scorbutus; amyloidosis renum; amyloidosis primaria; intoxicatio arseno (nadmierne dawki); insufficientia circulatoria chronica cardiaca (rzadko i wtedy tylko w krańcowych przypadkach); morbus Graves-Basedowi; kwashiorkor; zasadowica u niemowląt (w wyniku podawania sody); obrzęki pokarmowe lub „wojenne" (hipoproteinemia); obrzęk przedmiesiączkowy; zespół dolnego nefronu (jeśli podaje się nadmierne ilości płynów podczas skąpomoczu lub bezmoczu); nadmierne podawanie związków sterydowych (octan dezoksykortykosteronu, kortyzon i jego pochodne, testosteron, estrogeny itp.); choroba posurowicza; uogólnione obrzęki młodych kobiet z niedokrwistością; stan po ostrym zapaleniu żołądka i jelit (u dzieci).