OSPAŁOŚĆ, SENNOŚĆ, OSŁUPIENIE
Ospałość odnosi się do stanu lekkiej senności, która jest nieprzyjemna i nieodparta. Towarzyszy ona naturalnie zmęczeniu i często jest następstwem sutego posiłku. Może pojawiać się w okresie rekonwalescencji po chorobach gorączkowych oraz w przebiegu przewlekłych chorób wyniszczających. Najczęstszy jednak przykład stanowi chyba młoda kobieta z niedokrwistością, która cierpi z powodu ospałości w dzień i bezsenności w nocy. Połączenie wyczerpania ze znacznym zimnem powoduje wyraźną senność, którą spotyka się u osób narażonych na niebezpieczeństwo śmierci z zamarznięcia.
Senność jest stanem mniej lub bardziej podobnym do naturalnego snu, ale pojawia się w nienaturalnych okolicznościach. Ostry napad padaczki powoduje wystąpienie głębokiej senności. Letarg hipnotyczny jest podobny pod niektórymi względami do naturalnego snu. Osłupienie różni się od senności tylko głębokością; jest to stan głębszego snu, z którego pacjenta można obudzić i tym różni się od śpiączki, z której pacjenta nie można obudzić. Otyłe osoby wykazują skłonność do ospałości. Letarg jest odpowiednikiem osłupienia. W stanie zamartwicy krótki okres senności poprzedza śpiączkę.
Alkoholismus acutus. Cechy. Narkotyczne działanie alkoholu objawia się od początku i rozwija się zgodnie z okolicznościami, proporcjonalnie do wchłoniętej ilości. Pacjent przechodzi ze stanu ospałości lub senności w stan odrętwienia. Nieświadomość rzadko jest tak głęboka, aby chorego nie można było w pewnym stopniu obudzić; w odpowiedzi na pytania pacjent mruczy niezrozumiale.
Encephalitis lethargica (encephalitis epidemica). Cechy. Ospałość, letarg, senność lub osłupienie są najczęstszymi i uderzającymi objawami klinicznymi choroby, występującymi zarówno od początku, jak i przynajmniej we wcześniejszych okresach choroby; czasami objawy występują powoli, w innych przypadkach są mniej widoczne i wahają się od senności do głębokiego snu, z którego pacjenta z trudnością można obudzić; bywają napady nieprzezwyciężonej senności, krótkie okresy lekkiego snu, stany ciągłego snu, lub nieprzerwanej drzemki. Pacjenta można jednak łatwo obudzić, kiedy znajduje się w głębokim osłupieniu i kiedy po obudzeniu wykazuje normalną sprawność intelektualną, jest dobrze zorientowany, ma dobrą pamięć, a czasami wykazuje zadziwiającą bystrość percepcji i realizacji odnośnie wydarzeń w jego otoczeniu; pozostawiony sobie, jednak ponownie zostaje zmożony snem. W niektórych przypadkach, zwłaszcza w poronnej postaci i w postaci drżączki porażennej, stopień senności jest niewielki. W bardziej zaawansowanych stadiach sen przypomina śpiączkę. Sen bywa przerywany przez majaczenia, drżenie i (wyjątkowo) przez drgawki.
Nagły początek, niekiedy z bólem głowy, złym samopoczuciem, niewielką gorączką, bólami i pobolewaniaml, apatią i astenią, wzmożoną sennością i rzeczywistym snem; w innych przypadkach może rozpoczynać się niepokojem, ruchami pląsawiczymi, skurczami mioklonicznymi, porażeniami nerwów szyjnych lub kończyn, pobudzeniem, omamami, zmieszaniem; innym razem zaczyna się skargami na zawroty głowy, wymioty, biegunkę i newralgię'; letarg, senność, odrętwienie lub ospałość; bywa sztywność i ból karku; zmienna gorączka; drżenie grubofaliste; uczuciowość; mowa szeptana ronotonna lub dysartria; umiarkowana leukocytoza; płyn mózgowo-rdzenio-wy bywa prawidłowy lub nieco zmieniony.
Abscessus cerebri. Cechy. W przypadkach nie mających bardzo ostrego przebiegu ospałość ze zwolnieniem procesów psychicznych może być uderzającym objawem; później rozwija się osłupienie i śpiączka. Senność zwiększa się podczas wieczornego wzrostu ciepłoty. W okresie tworzenia się i tuż przed pęknięciem ropnia występuje typowe otępienie umysłowe, senność i często majaczenie.
Lues cerebri. Cechy. Napady senności, z której pacjenta można obudzić tylko na krótki okres czasu, mogą być wczesnym objawem w niektórych przypadkach, chociaż nie poddająca się leczeniu bezsenność jest chyba jednak częstsza.
Tumor cerebri. Cechy. Pewne guzy mózgu, zwłaszcza w okolicy dna trzeciej komory, kojarzą się z wczesną i uporczywą ospałością i apatią. Guzy innych części mózgu mogą powodować ospałość w późnym okresie choroby, prawdopodobnie z powodu wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego, chociaż w tych przypadkach stan zbliża się bardziej do śpiączki i ostatecznie nią się kończy. Senność jest zjawiskiem związanym z zaostrzeniami i remisjami, i zwykle jest wyraźniejsza podczas okresów ostrego bólu głowy. Przy obudzeniu pacjent może udzielić informacji o sobie i orientuje się co do czasu i miejsca.
Commotio cerebri. Cechy. Objawy wykazują zmienność od okresowego zawrotu lub oszołomienia do zapaści i śmierci. W bardziej zaznaczonych przypadkach pojawia się senność lub utrata świadomości, która jest rzadko zupełna, a z której pacjenta można częściowo przebudzić przez pobudzenie krzykiem lub kłując podeszwy stóp.
Leptomeningitis purulenta (z ropniem mózgu lub zakrzepem zatoki). Cechy. Jeżeli w przebiegu ropnego zapalenia ucha środkowego u pacjenta zjawia się otępienie umysłowe ze skłonnością do senności, bólu głowy i wzrostu ciepłoty ciała, prawdopodobnie ma miejsce to powikłanie.
W wywiadzie — ropne zapalenie ucha środkowego, zwykle przewlekłe; objawy podrażnienia opon mózgowych lub uciskowe (ból głowy, niewielka gorączka, ból uciskowy, przyspieszone lub zwolnione tętno, wymioty, sztywność karku, tarcza zastoinowa); bywa ciastowate obrzmienie i tkliwość na ucisk około 2 cm poza przewodem słuchowym; badanie radiologiczne.
Meningitis serosa — syndroma ventriculare (hydrocephalus idiopathicus in-ternus; hydrocephalus angioneuroticus). Cechy. W przewlekłej postaci senność bywa ważnym objawem, połączonym z innymi objawami podobnymi do znajdywanych w guzie mózgu, jak ból głowy i zapalenie nerwu wzrokowego.
Niewielka gorączka; majaczenie; wymioty; obrzęk brodawki nerwu wzrokowego; wytrzeszcz; skurcz i sztywność mięśni; porażenie nerwów czaszkowych; rozszerzone i leniwie reagujące źrenice; zaburzenia widzenia i słuchu; bywa wyzdrowienie (w odróżnieniu od guza); brak zmian w obrazie radiologicznym.
Meningitis tuberculosa (basilaris). Cechy. Pacjent jest ospały, lecz rozdrażniony w drugim okresie, w którym wzrasta ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Kiedy choroba czyni postępy, ospałość i apatia pogłębiają się, prowadząc do śpiączki, z której obudzenie pacjenta jest niemożliwe; nawet przełykanie sprawia trudność lub jest niemożliwe. Uderzającą cechą jest jednak to, że niekiedy występują remisje.
Thrombosis cerebri. Cechy. Senność i letarg stwierdza się wśród objawów zapowiadających.
Hydrocephalus acquisitus chronicus. Cechy. Podczas gdy objawy wykazują osobliwą zmienność, napady senności lub śpiączki są sugestywnym objawem.
Ból głowy; zwolnione tętno; stopniowo postępujące zapalenie nerwu wzrokowego bez objawów ogniskowych; stopniowa ślepota; zmiany psychiczne; niekiedy napady długotrwałej śpiączki.
Anaemia posthaemorrhagica acuta. Cechy. Senność rozwija się proporcjonalnie do ilości straconej krwi i następowego niedokrwienia mózgu.
Uraemia. Cechy. Okres senności zwykle poprzedza powstanie śpiączki.
Arteriosclerosis cerebri. Cechy. W niektórych przypadkach senność i letarg bywają znamiennym objawem razem ze zmianami usposobienia (upośledzenie pamięci i rozdrażnienie), ale w innych przypadkach uporczywa bezsenność jest bardziej niepokojąca (stwardnienie naczyń mózgu).
Diabetes mellitus (acidosis). Cechy. Okres senności zwykle poprzedza powstanie śpiączki. Zmęczenie, znużenie i rozdrażnienie są częstymi objawami zwiastunowymi, a kiedy rozwija się kwasica, występują nudności, wymioty
i niekiedy pojawia się biegunka. Spotyka się bardzo charakterystyczną postać duszności, znaną jako hyperpnoe, w której oddech jest głębszy niż normalnie bez przyspieszenia. Kiedy kwasica bardziej się nasila, senność jest wyraźna i dołącza się śpiączka, która nie leczona insuliną — zwykle prowadzi do śmierci w ciągu 48 godzin.
Intoxicatio opio. Cechy. Duże ilości opium (morfiny) powodują głęboki sen bez marzeń, z którego pacjenta można obudzić, ale w który natychmiast zapada, jeśli pozostawić go w spokoju. Sen ten może pogłębiać się, przechodząc w odrętwienie, a jeżeli dawka [jest dostatecznie duża — w śpiączkę.
Myxoedema. Cechy. W stanie tym pojawia się raczej osłabienie niż rzeczywista senność; pacjent jest zwykle senny, apatyczny i ogłupiały; dołącza się niepamięć i rozdrażnienie, a w pewnych przypadkach występuje skłonność do zaburzeń umysłowych. Z reguły po lekkim wysiłku pojawia się wyczerpanie.
Acromegalia. Cechy. Senność jest jednym z objawów wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego i łączy się z bólem głowy i objawami ocznymi.
Narcolepsia. Cechy. Nagłe napady krótkotrwałego snu składają się na obraz choroby, czasami w powiązaniu z napadową utratą napięcia mięśniowego. Brak objawów zmian organicznych.
Cretinismus. Cechy. Senność nawykowa i głupkowatość występują często. Niemowlę jest niezwykle ciche i apatyczne, rzadko krzyczy. Nie wykazuje ono prawidłowego zainteresowania się otoczeniem lub nawet rodzicami.
Dystrophia adiposogenitalis (syndroma Fröhlichi). Cechy. Senność jest częstym objawem, prawdopodobnie w wyniku niedostatecznego wydzielania .
Zwykle pojawia się w okresie dojrzewania; otyłość eunu-choidalna; opóźniony rozwój płciowy i niedorozwinięte narządy płciowe; badanie radiologiczne (powiększenie siodełka tureckiego; guz przysadki mózgo-,wej lub podwzgórza).
Trypanosomiasis (śpiączka afrykańska). Cechy. Trzeci okres choroby charakteryzuje się starczym osłabieniem z głębokim letargiem.
Giówne objawy. Występowanie w Afryce; długi okres utajenia i skryty początek; twarz bez wyrazu; wolna, cicha mowa; chód z powłóczeniem nogami; drżenie języka, rąk i stóp; nieregularna gorączka (38,3—38,9°C); świ-drowce w węzłach limfatycznych, mniej liczne we krwi; limfocytoza.
Dementia praecox (postać katatoniczna). Cechy. Do mniej lub więcej nieokreślonych objawów dołącza się tak zwane odrętwienie katatoniczne. W skrajnych przypadkach pacjent leży zupełnie .nieruchomo, bez usiłowania jakiegokolwiek ruchu i nie reagując w ogóle na bodźce. Nie zwraca uwagi na żadne pytania; z reguły występuje zupełna niemota (mutyzm), podczas gdy stosowanie bodźców czuciowych o znacznej sile pozostaje bez jakiejkolwiek reakcji.
Mniej częste przyczyny. Haemorihagia meningealis; meningitis cerebrospinalis (kiedy rozwija się zapalenie wyściółki); syndroma Adams-Stokesi; chlo-osis; influenza; Idiotismus et imbecillitas (oligophrenia); tumor mediastini; atrophia hepatis acuta flava; atonia ventriculi (po posiłkach); brominismus; gangraena pulmonum; haematoma durae matris; haemoglobinuria infantum;
haemophilia; hypopituitarismus; anaemia pernieiosa; pestis; spina bifida; typhus exanthematicus; encephalitis japonica typus B; morbus Schilderi; choriomeningitis; encephalitis postinfectiosa; encephalitis St. Louis; hypo-glycaemia; insufficientia valvularum semilunarium aortae, oligophrenia phenylopyruvica.