PRÓBA ZAGĘSZCZANIA
Do drugiej grupy prób czynnościowych nerek prób na zakres „tolerancji nerkowej", zalicza Hogeman próbę zagęszczania i rozcieńczenia wprowadzoną przez Volharda w r. 1918 i próbę z fenolosulfoftaleiną, którą podali Rowntree i Geraghty w r. 1912.
Maksymalna zdolność zagęszczania moczu jest miarą zdolności nerek do wydalania maksymalnej ilości rozpuszczalnych ciał w minimalnej ilości wody Fishberg pisze, że próba zagęszczania polega na stwierdzeniu, czy w warunkach, w jakich zdrowy osobnik wytwarza mocz o wysokim stężeniu jednej lub kilku substancji wydalanych, badany potrafi osiągnąć podobne stężenia. Ponieważ zdolność zagęszczania składników moczu powyżej stężenia ich w osoczu zależy wyłącznie od czynności kanalików, dlatego próba stężeniowa jest właściwie próbą czynnościową kanalików. Jednak uszkodzenie kanalików stanowi nieodłączny składnik wszelkich uszkodzeń nerek w ogóle, łącznie z tymi, które zależą od pierwotnego uszkodzenia kłębków (Fishberg) i tylko w niektórych, wczesnych okresach ostrego kłębkowego zapalenia nerek i w „przednerkowej azocicy" może zdarzyć się odosobnione uszkodzenie kłębków z nienaruszoną czynnością kanalików, jak np. w wyżej opisanym przypadku 1. Z tego powodu, a także ze względu na łatwość i prostotę wykonania, próba ta jest najbardziej znaną i rozpowszechnioną próbą czynności nerek. Ilość ciał rozpuszczonych w moczu można mierzyć za pomocą oznaczania obniżenia punktu zamarzania (krioskopia), refraktometrycznie lub przez określenie ciężaru właściwego, który stanowi łączny wyraz stężeń wszystkich rozpuszczonych substancji. Jeżeli znaczna ilość czynnej tkanki nerkowej (ne-fronów) ulega zniszczeniu, nerki tracą zdolność czynnego wpływania na ilość rozpuszczonych składników i na zagęszczanie moczu — aż do chwili, kiedy wydalany mocz zawiera tę samą ilość tych substancji co i bierny przesącz kłębkowy, a jego ciężar właściwy ustala się na poziomie 1010. W prawidłowych warunkach ciężar właściwy moczu waha się od 1015 do 1024, a w czasie próby stężeniowej może osiągać znacznie wyższe wartości. W każdym razie ciężar właściwy 1024 uważany jest powszechnie za dolną granicę prawidłowej zdolności stężania moczu. Jeżeli więc badany osobnik nigdy nie osiąga tej granicy, lecz zawsze, a zwłaszcza w czasie próby stężeniowej, wydala mocz o niższym ciężarze właściwym, należy sądzić, że zdolność nerek do zagęszczania jest ograniczona. Jeżeli natomiast w przypadkowo zbadanej porcji moczu ciężar właściwy okaże się wyższy od 1024, to nie ma potrzeby wykonywania próby stężeniowej.
Sama próba stężeniowa nie daje jednak wystarczającego pojęcia o stanie nerek ani o postępie procesu chorobowego czy o zdrowieniu uszkodzonych nerek. Tak np. w przypadkach znaczniejszego upośledzenia przesączania kłębkowego ciężar właściwy moczu może osiągać wartość 1024 i wyższą. W przebiegu choroby nadciśnieniowej, nawet szybko postępującej, zdolność kanalików do wchłaniania wody i ciał stałych może w ciągu dłuższego czasu nie ulec wyraźniejszemu upośledzeniu. Dlatego też zdolność stężania moczu może być zachowana aż do późnych okresów choroby, pomimo zmniejszenia filtracji i przepływu krwi przez nerki. Podobnie i w początkowym okresie ostrego kłębkowego zapalenia nerek może nastąpić rozkojarzenie między prawidłowo zachowaną zdolnością zagęszczania moczu a znacznym ograniczeniem wielkości filtracji i wzrostem poziomu mocznika we krwi. Przeciwnie zaś — obniżenie zdolności nerek do zagęszczania, z ustaleniem ciężaru właściwego moczu na 1010, np. w przebiegu choroby nadciśnieniowej, może utrzymywać się w ciągu miesięcy i lat, nie dając wglądu w postęp choroby (Goldring). Podobnie po wyzdrowieniu klinicznym ostrego kłębkowego zapalenia nerek, a zwłaszcza — ostrej niedomogi nerek ze skąpomoczem lub bezmoczem (tzw. lower nephron nephrosis — p. niżej) znaczne upośledzenie zdolności stężania i stale niskie wartości c. wł. moczu trwać mogą w ciągu długich miesięcy przy prawidłowym poziomie mocznika we krwi, jak to mogliśmy np. wielokrotnie stwierdzać u ozdrowieńców po ciężkim ostrym zatruciu rtęcią (Landau i Fejgin).